ALEXIS DE TOCQUEVILLE’E GÖRE SİVİL TOPLUM Murat TUMAY* Firdevs OKATAN** ÖZET Sivil toplum, antik çağdan günümüze dek var olmuş bir kavramdır. Fakat anlam bakımından oldukça fazla değişikliğe uğramıştır. Sivil toplumu günümüzdeki anlamına yakınlaştıran Alexis De Tocqueville, 19. yüzyılda yaşamış Fransız bir düşünürdür. Aristokrasiden demokrasiye geçiş sürecinin yaşandığı bir devirde Tocqueville’e göre demokrasinin doğru şekilde işleyebilmesi için örgüt kurma hakkının vazgeçilmez olması gerekmektedir ve demokrasinin aksayan yanlarını düzeltecek olan mekanizma sivil toplumdur. Anahtar Kelime: Alexis De Tocqueville, Sivil toplum, Demokrasi, Örgütlenme özgürlüğü, İnsan hakları CIVIL SOCIETY ACCORDING TO ALEXIS DE TOCQUEVILLE ABSTRACT Sivil society is a concept that has existed from Ancient Times to the present day. However in terms of meaning, the concept has changed quite a lot. Alexis De Tocqueville, who make the civil society closer to the meaning of today, is a French philosopher of the nineteenth century. At a time of transition from aristocracy to democracy, according to Tocqueville to process democracy properly constitutional right to association is unalienable. Furthermore, mechanism to correct the shortcomings of democracy is sivil society. Keywords: Alexis De Tocqueville, Civil society, democracy, Freedom of Association, Human Rights * Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi, İnsan Hakları Araştırma ve Uygulama Merkezi ** Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Araştırma Görevlisi Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XIX, Y. 2015, Sa. 3 321 Alexis De Tocqueville’e Göre Sivil Toplum GİRİŞ Sivil toplum kavramı, siyaset bilimi veya insan hakları gibi alanların yanı sıra demokrasi, anayasa, adalet, eşitlik gibi konularla da yakından ilgilidir. Böylesine geniş alanı ilgilendiren bir kavramla ve onun içeriğiyle ilgili de pek çok eserin ortaya konması kaçınılmazdır. Antik çağdan günümüze kavram, içeriği bakımından oldukça değişikliğe uğramış olsa da kendisine gösterilen ilgi tükenmemiş aksine artarak devam etmiştir. Nitekim sivil toplumu anlatan, sivil toplumu tartışan, Türkiye’de ve Dünya’da sivil toplumun gelişimine değinen pek çok kitap, dergi, makale vs. karşımıza çıkmaktadır. Asıl konumuz olan Alexis De Tocqueville’e göre sivil toplum; Tocqueville’in Amerika’da gördüğü dernek ve örgütlenme yoğunluğunun demokrasiyi güçlendirme ve devleti kontrol altında tutma gibi yararlar sağladığı kanaatine varmasıyla şekillenmiştir. Demokrasinin öneminin yavaş yavaş anlaşılmaya başlandığı 1800’lü yıllarda yaşamış olan Tocqueville bir taraftan demokrasi, özgürlük, eşitlik kavramları ışığında sivil toplumun gerekliliğini, faydalarını anlatırken, diğer taraftan sivil toplum kavramını kendi düşüncesi çerçevesinde şekillendirmeye çalışmıştır. Çalışmamızın birinci kısmında, sivil toplum kavramı üzerine bilgiler sunduktan sonra, ikinci kısımla birlikte ünlü Fransız düşünür Alexis De Tocqueville’in bakışıyla sivil toplum konusunu ele almaya çalışacağız. § I. GENEL OLARAK SİVİL TOPLUM KAVRAMI “Sivil Toplum” kelimesi dilimize sonradan eklenmiş Batı kökenli bir kavramdır.1Kavrama yüklenen anlam zaman içinde değişikliğe uğramış olsa da2 düşüncel boyutunun gelişmesi 17. ve 18. yüzyıla dayanmaktadır.3 Sivil toplumun temellerinin atıldığı Antik Yunan’da sivil toplum ile devlet aynı anlamda kullanılırken, bir sivil toplum üyesi olmak ile yurttaş veya devletin bir üyesi olmak aynı anlamaları karşılamaktaydı.4 Sivil topluma geçiş 1 BOLAY, Hayri, “Sivil Toplum ve Manası”, Yeni Türkiye, S. 18, 1997, s.7 2 İNAÇ, Hüsamettin- ERDOĞAN, Selami, “Farklı Kuramsal Perspektifl er Çerçevesinde Sivil Toplum Tartışmalarının Karşılıklı Analizi”, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E- Dergisi, S. 11, Ocak-2007, s. 2 3 YILMAZ, Aytekin, “ Sivil Toplum Demokrasi ve Türkiye”, ”, Yeni Türkiye, S. 18, 1997, s. 87; ONBAŞI, Funda, Sivil Toplum, L&M Yayınları, İstanbul, Ekim 2015, s. 13 4 KEANE, John, “Despotizm ve Demokrasi”, Sivil Toplum ve Devlet, Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, Der: John Keane, Çev: Levent Köker, Ayrıntı Yayınevi, Aralık 1993, s. 48, SAVRAN, Gülnur, “Sivil Toplumun Eleştirisi”, Yapıt Toplumsal Araştırmalar Dergisi, S: 5 Haziran- Temmuz 1984, s: 33 322 Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XIX, Y. 2015, Sa. 3 Murat TUMAY / Firdevs OKATAN doğa durumunda özgür olan insanların sahip olduğu uyumun desteklenmesi ve pekiştirilmesidir.5 Sivil toplum ve devlet ayrımının, devlet yapısının sivil toplumun gelişimine daha uygun olması dolayısıyla Amerika’da ortaya çıktığını söylemek mümkündür.6 Sivil toplum ve devletin birbirinden ayrı olması toplumun siyasi yönlendirmelerden ziyade eşitlik, özgürlük gibi önemli ilkelerden hareket etmesinin önünü açmaktadır. 7 Sivil toplum kavramının kelime anlamı ve kapsamı konusuna geçmeden önce sivil toplumun iç içe olduğu kavram olan demokrasiden kısaca bahsetmekte yarar vardır. Demokrasinin Abraham Lincoln tarafından yapılmış ünlü tanımı şöyledir: Demokrasi, halkın halk tarafından, halk için yönetilmesidir.8İlkçağda ortaya çıktıktan sonra tekrar yükselişi Yeniçağ aydınlanma çağına tekabül eden demokrasi, günümüzde kırılgan, kurulması ve kaldırılması bir çok etkene bağlı bir rejim olarak varlığını sürdürmektedir.9 Sivil toplum kavramının gelişimi konusunda Antik çağdan günümüze Aristoteles, Çiçero, Thomas Hobbes, Montesquieu, Gramsci gibi pek çok Batılı düşünür çalışmalar ve tartışmalar yapmıştır.10 Savran’a göre sivil toplum kavramı üzerindeki tartışmalar yalnızca “sivil toplum”un terminolojik anlamını ortaya koyma kaygısından öte kavramın siyasal ve ideolojik fikirlerin etkisinde kalmasından ileri gelmiştir.11 A. SİVİL TOPLUM HAKKINDA Sivil toplumu, özel bireyler tarafından oluşturulan, serbest bir şekilde örgütlenip faaliyet gösterebilen, toplumun kolektif hayatını oluşturan, bireyle devlet arasında yer alan ara yapılar olarak ifade edebiliriz. Çeşitli etnik, dini, fikri veya hayri nitelikteki bu topluluklarda esas olan gönüllülük ve rızadır.12 Sivil toplum kuruluşları yardımlaşma, insan hakları, kadın ve çocuk hakları, 5 SAVRAN, Gülnur Acar, Sivil Toplum ve Ötesi, Rousseau, Hegel, Marx, Dipnot Yayınla- rı, Ankara 2013, s. 36 6 KEANE, s. 49 7 SAVRAN, , “Sivil Toplumun Eleştirisi”, s. 40 8 ERDOĞAN, Mustafa, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, 9. baskı, Eylül, 2012, s. 232 9 ERDOĞAN, s. 229-230 10 ERASLAN, Levent, Sivil Toplum ve Eğitim (ESTK), Maya Akademi Yayınevi, Ekim 2011, Ankara, s. 13 11 SAVRAN, s. 47 12 YAYLA, Atilla, “Siyasi Düşünceler Sözlüğü”, Adres Yayınları, 2. Baskı, Ekim 2004,s. 206 Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XIX, Y. 2015, Sa. 3 323 Alexis De Tocqueville’e Göre Sivil Toplum çevre ve bilim teknoloji gibi pek çok alanda çalışmalar yürütüp ulusal veya uluslar arası alanda da faaliyet gösterebilirler.13 Sivil toplumun karşıtını oluşturan kelime bilindiği üzere askeri toplum değil siyasal toplum veya politik toplumdur. Politik toplum kavramından da basitçe devleti anlayabiliriz.14 Sivil toplum siyasal toplum şeklindeki ayrım kapitalizmin doğuşuyla birlikte ortaya çıkmıştır.15 Keane devlet ve sivil toplum arasındaki ayrıma işaret eden üç farklı ana yaklaşım olduğundan bahseder. Analitik yaklaşımlar, söz konusu ayrımdan özel kurumlar veya toplumsal sistemler için bir nevi çözümleme aracı olarak faydalanmaya vurgu yapar.16 Devlet ve sivil toplum ikilisinin siyasal bir takım hedefl er için destek olarak kullanıldığını savunan ikinci yaklaşımı oluşturuken17 üçüncü yaklaşımda ise devlet ve sivil toplum arasındaki ayrılığın korunmasının önemi vurgulanırken söz konusu ayrımın normatif boyutu öne çıkarılmaktadır.18 Çaha’ya göre sivil toplum ideolojik topluma karşı tutum sergileyen, ideolojik toplumun toplumsal farklılık ve zenginliklere müsaade etmeyen yanını reddeden bir toplum modelini ifade etmektedir.19 Sivil toplum kavramının doğuşu devletin ortaya çıkmasıyla başlar. Modern öncesi dönemde, sivil toplum ve devlet aynı anlama geliyorken, Orta Çağ’dan itibaren kapitalizmin yükselişiyle birlikte sivil toplum devletten ayrılmaya hatta devletle çatışmaya başlamıştır. Bu ayrışma ve çatışmanın sebebiyse doğa halinden sonra ortaya çıkan devletin zamanla otoritesini artırıp, toplum için devlet yerine devlet için toplum anlayışına doğru yönelmesidir. Modern öncesi dönemde sağlanan yurttaş- devlet birlikteliği ve barışı, Orta Çağ’da ticaretin gelişmesiyle birlikte diğer bir deyişle paranın 13 ATAR, Yavuz, “Demokratik Sistemde Sivil Toplumun Fonksiyonu ve Sivil Toplum- Devlet Düalizmi”, Yeni Türkiye, S. 18, 1997, s. 98 14 BELGE, Murat, “ Sivil Toplum Nedir?”, http://stk.bilgi.edu.tr/docs/belge_std_1.pdf , İstanbul Bilgi Üniversitesi Sivil Toplum Kuruluşları Eğitim ve Araştırma Birimi, s. 1, 10.04.13 15 BUMİN, Kürşat, Sivil Toplum ve Devlet, Yazarlar ve Çevirmenler Yayın Üretim Kooperatifi, İstanbul, 1981, s.11; YILMAZ, Murat, “Sivil Toplumun Kısa Tarihi ve Aktüel Bazı Meseleleri” Yeni Türkiye, S. 18, 1997, s. 369; 16 KEANE, John, “Giriş”, Sivil Toplum ve Devlet, Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, Ayrıntı Yayınları, Der: John Keane, Çev: Levent Köker, Aralık 1993, s. 25 17 KEANE, “Giriş”, s. 34 18 KEANE, “Giriş”, s. 39 19 ÇAHA, Ömer, “Sivil Toplum Üstüne”, Sivil Toplum ve Demokrasi, Kaknüs Yayınları, İs- tanbul, 2005, s. 15 324 Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XIX, Y. 2015, Sa. 3 Murat TUMAY / Firdevs OKATAN öneminin artmasıyla birlikte kırılmaya başlamış ve “devlet- tebaa” haline dönüşmüştür.20 18. yüzyıldan itibaren iktidar artık ilahi değil dünyevi kaynaklı hale gelmeye başlamıştır, bu süreçte de sivil toplumun bağımsız hale gelmesinin önemli payı bulunmaktadır.21 Sivil toplumun oluşum ve gelişimi birçok faktörün durumuna bağlıdır. Bunlar anayasa’da devletin yapısı, işleyiş tarzı, toplumun yapısı, ülkenin ekonomik durumu gibi çeşitlilik gösterebilir.22 Sivil toplum her ne kadar anayasalcılık ile de hedefl enen devleti sınırlandırma gayesi içinde olsa da iktidarı ele geçirmek veya siyaseti bizzat yürütmek gibi bir amacı hedefl ememektedir.23 Batı toplumlarında ortaya çıkan ve güçlenen burjuvazi ile birlikte belirginleşen toplumsal sınıf sivil toplum düşüncesinin gelişimi anlamında katkı sağlarken, 1789 Fransız İnsan ve Vatandaşlık Hakları Beyannamesi ile bu gelişim hız kazanmıştır.24 Sivil toplumun gelişmesine dolaylı olarak katkı sağlamış gelişmelere değinecek olursak; ekonomik liberalizmle birlikte siyasi liberalizmin gelişmesi ve bu gelişim ile birlikte genel oy hakkının yaygınlaşması, yurttaşlık bilincinin gelişmesi, örgütlenme hakkının tanınması gibi imkanları belirtmekte fayda olacaktır.25 B. SİVİL TOPLUMUN YERİNE GETİRDİĞİ İŞLEVLER Sivil toplum demokrasinin gerçek anlamda işlemesini sağlayan bir mekanizmadır. Sivil toplumun görevi; devlete, devletin toplum için var olduğunu ve vekâletin yurttaştan alındığını hatırlatmaktır.26 Sivil toplum varlığını sürdürebilmek için demokratik topluma ihtiyaç duyarken İdeal devlet diyebileceğimiz sivil toplumun gelişmesinin önünü açan devlet, her şeyden önce kutsal olanın kendisi değil, birey hak ve özgürlükleri olduğunun farkına varmış olan devlettir.27 Bir ülkede demokrasinin kurulması, yerleşmesi 20 YILMAZ, Murat, s. 368-372 21 BUMİN, Kürşat, s. 21 22 YILMAZ, Aytekin, s. 87 23 YILDIRIM, İbrahim, Demokrasi, Sivil Toplum Kuruluşları ve Yönetişim, Seçkin Yayıncılık, Ankara, Ocak-2004, s. 48 24 ONBAŞI, Funda, s. 14 25 ONBAŞI, Funda, s. 14-15 26 HOCAOĞLU, Durmuş, “Sivillik ve Demokrasi”, Yeni Türkiye, S. 18, 1997, s. 106-108 27 AKTAN, Coşkun Can, “Sivil Toplum İçin İdeal Devlet”, Yeni Türkiye, S. 18, 1997, s. 190 Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XIX, Y. 2015, Sa. 3 325 Alexis De Tocqueville’e Göre Sivil Toplum ve gelişmesi sivil toplumun gelişip gelişmediğiyle yakından ilgilidir. Ayrıca özgürlükler de sivil toplumun gücüne bağlı olarak var olabilmektedir.28 Toplumun parçası olan bireyler, kendilerini çeşitli ilgi ve çıkar alanlarının merkezi olarak gördükleri konularda, daha etkin olmayı sağlayacak dayanışmaya ulaşmak için aralarında birleşip sivil toplum kuruluşlarını oluştururlar. Bireyin esas olduğu bir toplumda, kişiler arasındaki eşitlik ön planda olduğundan ortak amacın çıkarı doğrultusunda çalışmak zorunluluğu ortaya çıkar. Oluşan bu kuruluşlar, seçim ve grev gibi yöntemlerin dışında, devletin ve yerel yönetimlerin temsilcileri ile iletişime geçerek ya da onlara baskı yaparak amaçlarına varmaya çalışırlar. Bireyin tek başına politikacıyla ya da iktidar temsilcisi ile pazarlığa girerek sorunları halletmeye çalışması yerine, bireylerin eşit katkı ve sorumlulukları ile kurulmuş sivil toplum kuruluşlarının bu görevi üstlenmesi daha doğru olacaktır.29 Sivil toplum menfaatlerin savunulması adına bir ortam oluşmasını sağlarken, rayında işleyen bir sivil toplum daha çoğulcu ve katılmacı bir toplum olacaktır. Sivil toplum kuruluşları siyasal kurumlarla bağlantı halinde olduğundan halktan kopuk bir siyasetin önüne geçilmiş olacaktır. Ayrıca sivil toplum kuruluşları yeniliklere uyum sürecinde de destek sağlamaktadır.30 Sivil toplum devletin karşısında toplum lehine bir muhalefet oluştururken, toplumun taleplerinin üst mercilere iletilmesini sağlar. Kamusal ahlak ilkeleri oluşturulması ve uygulanması konusunda da sivil topluma önemli görevler düşmektedir. Bunların dışında sivil toplum kuruluşlarının birbirleriyle etkileşime geçmeleriyle de demokratik bir tartışma ve dayanışma ortamı oluşmuş olacaktır.31 Sivil toplum kuruluşlarını sivil toplum içindeki konumunu sivil toplumun “meyveleri” olarak nitelendirmek mümkündür. Bu kuruluşlar içerisinde yer aldıkları toplumdan beslenerek, yine içerisinde yer aldıkları topluma yararlıklar sağlayan bir döngüyü oluşturmaktadırlar.32 28 YILMAZ, Aytekin, s. 89 29 YERASİMOS, Stefanos, “Sivil Toplum, Avrupa ve Türkiye”, Türkiye’de Sivil Toplum ve Milliyetçilik, İletişim Yayınları, 1. Baskı, İstanbul 2011, s. 13 30 ATAR, s. 99-100 31 GENÇKAYA, Ömer Faruk, “Demokratikleşme ve Sivil Toplum İlişkisi Üzerine Bir Not”, Yeni Türkiye, S. 18, 1997, s. 104 32 YILDIRIM, Murat, “Sivil Toplum ve Devlet”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C: 27, No: 2, Aralık 2003, s. 226 326 Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XIX, Y. 2015, Sa. 3 Murat TUMAY / Firdevs OKATAN § II. ALEXIS DE TOCQUEVILLE’NİN SİVİL TOPLUMA YAKLAŞIMI VE GETİRDİĞİ YENİLİKLER Tam adı Alexis Charles Henri Maurice Clerel De Tocqueville’dir. 1805 yılında Verneuil’de dünyaya gelen Fransız düşünür meslek hayatına Versailles’da stajyer hakim olarak başlar. Görevi sırasında Amerika’daki hapishaneleri incelemek amacıyla bu ülkeye gider. Bu ziyaret onu günümüze kadar taşıyan kitabı “Amerika’da Demokrasi”nin kaleme alınmasına vesile olacaktır.33 Tocqueville, aristokrat bir Norman ailesinin içinde büyümüştür. Aristokrasiden demokrasiye geçiş evresinin yaşandığı 1800’lü yılların başına tanıklık etmiş olan düşünür her iki rejimi de karşılaştırma fırsatını yakalamıştır. Her ne kadar aristokrat bir aileden gelse de, ülkesi Fransa’da yaşanan demokrasi ve eşitlik mücadelesine de kayıtsız kalamamıştır. Fransa’da sürekli tehditlerle karşılaşan ve kesintiye uğrayan demokrasinin aksine, Amerika’da barışçıl ve eksiksiz işleyen bir demokrasinin hüküm sürdüğünü gören düşünür bu farkın nelerden kaynaklandığını araştırmak ve bir karşılaştırma yapmak üzere Amerika’ya gider.34 A. ALEXIS DE TOCQUEVILLE’IN GENEL OLARAK SİVİL TOPLUMA YAKLAŞIMI Tocqueville Amerika’nın, doğup büyüdüğü Fransa’dan farklı ve olumlu yönlerinden bahsederken iki önemli duruma işaret etmiştir. Birincisi Fransa’daki monarşik egemenliğin aksine A.B.D.’de anaaysal demokrasinin hakim olması, ikincisi ise A.B.D.’de güçlü merkezi yönetim oluşturmak yerine yerinden yönetimlere önem verilip, gücün tek merkezde toplanmasının engellenmiş olmasıdır.35 Her iki faktör de Amerika adına sivil toplum için gereken zemini hazırlamıştır. Tocqueville; Amerikalıların karşılaştığı hemen her problemi bir vakıf veya dernek kurarak aşmaya çalıştığını gözlemlemiştir. Sivil toplum bilincinin bu denli gelişmiş olmasını da insanların aristokratik rejimlerdeki durumun aksine eşit olmaları sayesinde bir araya gelerek güçlenebileceklerini fark etmelerine ve devlete olan bağımlılığı böylece azaltmış olmalarına bağlamaktadır.36 33 TOCQUEVİLLE, Alexis De, Amerika’da Demokrasi, Çev. İhsan Sezal- Fatoş Dilber, Yetkin Yayınları, 1994, s. 13 34 TOCQUEVILLE, s. 28-35 35 SCHMİDT, Manfred G., Demokrasi Kuramlarına Giriş, Çev. M. Emin Köktaş, Vadi Yayınları, 1. Basım, Ekim-2001, s. 79 36 TAMER, s. 98-99 Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XIX, Y. 2015, Sa. 3 327 Alexis De Tocqueville’e Göre Sivil Toplum Tocqueville’e göre sivil toplum “çoğulcu örgütlenmeler sistemi” diyebileceğimiz ve ihtiyaçlara çözüm bulabilmek, devletin baskıcı davrandığı durumlarda müdahale edebilmek, demokrasinin korunmasını sağlamak gibi faaliyetleri içeren esasen toplumun kendini korumak adına oluşturduğu bir güvencedir.37 Ona göre sivil toplumun amacı bir düşünceyi yaymak ve güçlendirmektir.38 B. ALEXIS DE TOCQUEVILLE’NİN SİVİL TOPLUM KAVRAMINA GETİRDİĞİ YENİLİKLER Tocqueville, devletin yalnızca özgürlük ve eşitliğe önem vermesini yeterli görmez aynı zamanda sivil toplumun oluşmasına da ortam sağlaması gerektiğini ifade eder.39 Çünkü ona göre örgütlenme özgürlüğü bireysel özgürlükler kadar önemlidir. Hatta öyle ki örgütlenme özgürlüğüne yapılacak bir müdahalenin toplumu da derinden sarsacağını ifade etmiştir.40 Tocqueville’in Amerika’da gördüğü örgütlenme biçimini o zamanın41 Avrupa’sından ayıran önemli farklar vardır. Örneğin; Amerika’da azınlıkta kalan kesim diğerlerine kendilerinin de var olduğunu göstermek ve güçlerini ortaya koymak için bir araya gelirken Avrupa’ya baktığımızda çoğunluğun karşısında kendini ezilmiş hisseden ve buna karşı mücadele etme yolunu seçen bir örgütlenme dikkati çekiyor. Avrupa’da bir araya gelen insanların yaptıkları tartışmaların sonuçları hayata geçirilemezken Amerika’da olumlu, umutlu ve barışçı bir örgütlenme alanı kendini gösterir.42 Tocqueville sivil toplumun demokrasi için vazgeçilmez olduğunun altını çizmiş ve demokrasinin ihtiyacı olan toplumun güveni, eşitliği ve toplumla uzlaşmanın sivil toplum sayesinde gerçekleşebileceğini savunmuştur. Ayrıca sivil toplum kavramını; devletten, siyasi partiler ve yerel yönetimler gibi siyasetle iç içe kurumlardan ayırmak suretiyle ayrı bir örgütlenme alanı olarak ifade etmiştir.43 37 YETİŞ, Mehmet, “Tocqueville, Demokratik Devrim ve Sivil Toplum”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Gelişme ve Toplum Araştırmaları Merkezi Tartışma Metinleri, No.87, Ekim-2005, s. 14 38 TOCQUEVILLE, s. 84 39 DOĞAN, İlyas, Sivil Toplum Anlayışı ve Siyasal Sistemler, Barış Platin Kitabevi, 2. Bas- kı, 2009, s. 141 40 TOCQUEVILLE, s. 86 41 Tocqueville’in “Amerika’da Demokrasi” kitabını yazdığı tarihten yola çıkacak olursak 1800’lü yılların başı diyebiliriz. 42 TOCQUEVILLE, s, 86 43 TAMER, s. 100 328 Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XIX, Y. 2015, Sa. 3 Murat TUMAY / Firdevs OKATAN Tocqueville devletin merkezileşmesinin özgürlükleri sınırlandıracağını savunmaktadır. Ona göre otoriter bir devletin müdahale edebileceği alanlar ne kadar geniş olursa, birey özgürlükleri de o kadar daralmaktadır. Birey özgürlükleriyle birlikte örgütlenme özgürlüğü de devletin baskısı altında ezilmeye mahkum olacaktır.44 Sivil toplumda gönüllülüğün esas olduğunu vurgulayan Tocqueville’e göre hemen her konuda örgütlenmek mümkün olduğundan dolayı ülke ekonomisinin gelişmesinde dahi sivil toplumun payı büyüktür.45 1. DEMOKRASİ İÇİN SİVİL TOPLUMUN ÖNEMİ Tocqueville; kitabı “Amerika’da Demokrasi”de Amerika Birleşik Devletleri’nin aristokrasi gibi totaliter veya otoriter bir rejim yerine demokrasiyi benimsediğini ve bunu da sivil toplumun desteğiyle sürdürmeye çalıştığını belirtir. Bu gelişimi de oraya yerleşen göçmenlerin durumundan yola çıkarak açıklamaya çalışır. Amerika bilindiği üzere keşfedilmesinin ardından güçlü Avrupa ülkelerinin sömürgesi olarak tarih sahnesinde görülmeye başlamıştır. Yeni Dünya diye de adlandırılan bu kıtaya gelen göçmenler çeşitli sebeplerden ötürü ülkelerinden ayrılmak zorunda kalmışlardır. Fakirliğin yanı sıra başka bir takım sıkıntılar içinde olan insanlar yerleşmeye başladıkları bu toprakları benzer sebeplerle vatanlarından sürülmüş diğer insanlarla paylaşmışlardır. Bu şekilde başlayan yerleşim süreci sırasında kimsenin birbirlerine karşı herhangi bir üstünlük kurma çabası olmamıştır. O dönemde Avrupa’da uygulanan mülkiyete dayalı aristokrasi kabul edilemez olarak görülmüş ve bu nedenle de reddedilmiştir. Bu düşüncenin gelişmesinde rol oynayan etkenlerden biri insanların eşit olduğunun benimsenmesi iken, diğer etken aristokrasinin gücünü topraktan alan bir rejim olmasıyla ilişkilidir. Şöyle ki; göçlerle gelen insanların başlattığı tarım faaliyetlerine kadar işlenmemiş olan Amerika topraklarından alınabilecek verimin düşük olması diğer bir deyişle, toprağın sadece bakıcısına yetecek kadar gelir getirmesi toprak üzerinden hem mülk sahibinin hem çalışanın geçimini sağlamasını imkansız hale getirmektedir.46 Aristokrasinin yönetim biçimi olarak benimsendiği bir ülkede, ülkenin her türlü işiyle ilgilenenler tahmin edilebileceği gibi aristokrat yani zengin, imtiyazlı olan kesimdir. Bu durumda sıradan vatandaş için ülke yönetimine 44 TAMER, s. 101 45 TOCQUEVILLE, s. 172-174 46 TOCQUEVILLE, s, 33 Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XIX, Y. 2015, Sa. 3 329 Alexis De Tocqueville’e Göre Sivil Toplum ilgi gösterme gereği ortadan kalkmış olur. Ancak demokraside durum farklıdır. Demokratik bir ülkede imtiyazlı kesim diye bir şey olmadığından herkes eşit derecede güçsüzdür. İşte bu noktada insanlar ancak bir araya gelerek güçlü olmayı başarabilmektedirler.47 Demokrasinin bir gereği olan çoğunluğun egemenliği, önemli bir tehlikeyi doğurabilir. Tocqueville’e göre çoğunluğun egemenliği en mantıklı yol gibi görünse de bazen çoğunluğun istek ve eylemleri azınlıkta kalan kesime zarar verir hale gelebilir. Tocqueville bu durumu demokrasinin despotizme dönüşmesi başka bir deyişle çoğunluğun despotizmi olarak ifade etmiştir. Yasaların çoğunluğun seçtiği kimselerce çıkarılıp yine çoğunluğun seçtiği kimselerce uygulandığı bir ülkede azınlığın bütün bunlara boyun eğmekten başka çaresi kalmayacaktır.48 Demokrasinin despotizme dönüşmesine yol açabilecek diğer faktör ise modernleşen toplumla ilgilidir. Modern toplum giderek bireylerin yalnızlaşıp içine kapandığı bir yöne doğru ilerlemektedir. Bu durumun toplum geleceği açısından tehlikelerine işaret eden Tocqueville bireyin yalnızlaşmasını “bireyselleşme” olarak ifade etmektedir. Bireyselleşme genel itibariyle özgür irade ve de kişinin kendi kararlarını kendi başına almasını ifade ederken, Tocqueville bu kavramı bireyin sosyal, siyasal konulara karşı ilgisizleşmesi ve de çoğunluğun aldığı kararlara uyum sağlamakla yetinmesi şeklinde olumsuz bir kavram olarak ifade etmektedir. Çoğunluğun aldığı kararlar her zaman doğru olmayabileceği gibi, hiçbir tepki bulunmadığı için keyfi uygulamalara da yol açabilecektir.49 Tocqueville’e göre bu yeni despotizm daha önce benzeri görülmediği için sonuçlarının anlaşılması veya ortaya çıkarılması oldukça güçtür.50 Tocqueville’nin bahsettiği türden bir despotizm, günümüz demokrasisinde çoğunluk iktidarının da sınırlarının olması ve azınlık kesimin katkıda bulunacağı hususların bulunduğu gerekçesiyle eleştirilmektedir.51 Demokrasinin karşılaşabileceği bir diğer tehlike de anarşizmdir. Tocqueville demokrasinin tanıdığı özgürlük alanının daha da genişletilmeye 47 TOCQUEVILLE, s, 173 48 GÖZE, Ayferi, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Beta Basım A.Ş., 9. Bası, İstanbul-2000, s. 252,253 49 YETİŞ, s. 14 50 KEANE, ”Despotizm ve Demokrasi”, s. 75 51 SCHMİDT, s. 89 330 Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XIX, Y. 2015, Sa. 3