BIBLIOTEKET K&H JONALGALLERIETS EC- OG HÅNDTEGNINGSAMLING ADOLF MENZELS ILLUSlRASJONER TIL «FREDRIK DEN STOJRES VERKER» Mai 1944. kunst arkitektarogdesign Biblioteket Nasjonal Samlings Rikstrykkeri fp-' ADOLF MENZEL (f. 8/12 1815 i Breslau, d. 9/2 1905 i Berlin) er blitt betegnet som grunnleggeren av den nyere tyske Det er i den forbindelse særlig hans «Balkongværelset» en tenker på. Et lett vindpust får et lyst gardin til å svulme innover i et solfylt værelse, det er hele motivet i dette hanebrytende bildet, «som Menzel malte et kvart hundre år før Manet, og hvor impre sjonstisk letthet og saklighet er forenet» (Laurin). Og dog var det fra først av skapt bare som en øvelse på vegen mot det han seiv hetraktet som sitt livs mål, det han lengtet sterkest etter å få arbeide med: det historiske maleri. På dette område har han pustet strøm mende liv og varme inn i en kunstgren som til da var temmelig tørr i Europa. I arbeider som «Kong Wilhelms avreise til arméen 31. juli 1870» og «Cercle hos keiser Wilhelm I» har han gitt en strå lende karakteristikk av sin egen samtid, av mennesketypene og det udefinérbare som kalles miljøet, ånden, stemningen i tiden. Den tid han særlig viet sin interesse var allikevel ikke hans egen, men lå 100 år forut for den. Den skikkelsen, livis livsløp fra vuggen til graven han tryllet fram igjen med like brennende beund ring som skarp psykologisk forståelse, det var den store Fredriks. — Slik at en ikke kan nevne Menzels navn uten straks å tenke på hans helt, på xokoko og opplysningstid, på filosofer ved det runde taffel i Sanssouci, på syvårskrigens prøvelser og seir. — Der er målerier som «Fredrik den Stores taffel i Sanssouci», «Fløytekon sérten i Sanssouci», «Fredrik den Store og hans armé ved Hoch kirch», og der er litografier og de mange hundre hokillustrasjoner i tresnitt. Det var som bokillustratør Menzel først tok skrittet over i den kunstneriske løpebane. Egentlig var han litograf og arbeidet i sin fars verksted. Ved arbeidet her og ved selvstudiuin var det han skaffet seg sine kunnskaper som kunstner. På akademiet gikk han hare noen måneder. Disse første årene som litograf ga ham respek ten for det gode håndverk, som han seiv hevdet var den første be 2 X tingelse for all god kunst, og som ble det faste grunnlag for hans sprudlende fantasi. Faren var egentlig lærer, men hadde forlatt dette yrket og isteden opprettet et litografisk verksted i Breslau. Det var på den tiden litografiet var oppfunnet og gikk sin seiers gang over Europa. I 1830 flyttet han med verkstedet til Berlin, for at sønnen kunde få bedre utviklingsmuligheter. Men hare et par år etter døde han, og den 17-årige Adolf måtte overta å forsørge familien med litografyrket. En kunde tenkt at levebrødsarbeidet, flommen av litograferte visittkort, vignetter, annonser, boktitler vilde kvalt den kunstneriske higen. Men der bodde en energi, en jernvilje og en arbeidskraft i den lille, nesten dvergaktige mannen som kunde måle seg med hans ideals, den store Fritz’s. Og snart henleder han oppmerksomheten på seg med sine litografier til Goethes dikt «Kiinstlers Erdenwallen». I 1834 skaffet de 19-åringen enstemmig opptakelse i kunstnerforeningen. Så fulgte en serie lito grafier til den Brandenburg-Preussiske historie (1834/36), tresnitt illustrasjonene til en barnebok av Emilie Feige (1836) og til «Peter Schlemihl» (1839). Han hadde.no gitt slike prøver på sine egen skaper som illustratør, sin fantasi, oppfinnsomhet og sin evne til å trenge inn i det historiske stoff, at det fait naturlig for liistori keren Frantz Kugler å overlate ham illustreringen av sin planlagte folkebok «Fredrik den Stores liv». Og her fikk han en oppgave riktig etter sitt hjerte og sind! I de 400 tresnittillustrasjonene som han fullførte i løpet av 3 år, brøt han helt nye veger. Han betraktet den riktige miljøskildring som en av grunnbetingelsene for historisk illustrering og styrtet seg derfor inn i et studium av drakter, por tretter, interiører, uniformer som var en vitenskapsmann verdig. Seiv østerrikiske slagberetninger gransker han! Det avgjørende er allikevel hvordan han evnet å trenge inn i og levendegjøre selve tidens ånd, la hele tidsepoken manifestere seg i den sentrale skik kelsen, kongen. Han får fram det menneskelige ved ham, karakter utviklingen, på en måte som gjør Kuglers nokså tørre hok til et fremrakende kunstverk. «Alt i «Peter Schlemihl» hadde han vun net den store illustratørs evne til å treffe overtonen i hokens innhold og la den prege klangfargen i liver enkelt vignett» (Willy Kurth). Denne evnen kommer til full utvikling i boken om Fredrik. Men hap gjør også nye landevinninger! «Mens «Schlemihl»-illustrasjo 3 nene er preget av tidens vanlige tresnitt-teknikk, er skjematisert, får han under arbeidet med Kugler lært xylografene opp til å gjengi hans stx*ek exakt i sin fulle friskhet og spenstighet, slik- at lysvirkningen, stofflighetén, den maleriske rikdommen i hans teg ning kommer til sin fulle rett. En må holde seg for øye at Menzels tid ikke kjente den reproduksjonsteknikk som er så fullkommen i våre dager. Det xylograferte tresnitt var det middel som ble brukt, og Menzel tegnet direkte på treblokken, som så ble skåret ut av fagfolk. Til å begynne med hadde han en hård kamp med xylo grafene, som omsatte hans spirituelle tegningei*, hvor hver linje var aksentuert og betydningsfull, hver detalj nøye gjennomtenkt, til sin egen standardiserte form. Men til slutt hadde han fått ut dannet sin stab av medarbeidere, Unzelmann, Hermann Miiller, Albert og Otto Vogel, Kretzschmar, og i Menzels neste oppdrag, illustrasjonene til Fredrik den Stores verker, utviklet de xylografiet til den høyeste fullkommenhet. Det var kong Fredrik Wilhelm IV som tok initiativet til denne praktutgaven av «Fredrik den Stores Verker». De 30 bind ble bare trykt i et meget lite opplag, som kongen forbeholdt seg seiv og brukte som gaver til fortjente embetsmenn eller andre han vilde vise en særlig gunst. Den var ferdig trykt i 1849, men kom ikke i bokhandelen. Først i 1882 ble illustrasjonene alene gitt ut i 300 eksemplarer, trykt etter de originale treplatene og ledsaget av en kort, forklarende tekst til hvert bilde. Det er denne utgaven Ko]> berstikksamlingen har et eksemplar av. Fire år seinere kom der en ny utgave i større opplag, trykt etter klisjeer av treplatene. I 6 år arbeidet Menzel med de 200 illustrasjonene. Teknisk raker de høyere enn Kuglerverket. Men de er ikke så umiddel bare og opprinnelige, så malerisk rike. Oppgaven lå jo også anner ledes an. Her skulde han gi billedlig framstilling av abstrakte tan ker, som han ofte måtte lese mellom linjene i teksten, levende gjøre de allegorier diktene er fulle av. Han skulde ikke lenger skildre begivenhetene utenfra, han skulde se dem med sin helts egne øyne, en oppgave som forresten passet utmerket for ham, så åndelig beslektet han var med den kongelige forfatter og med hele opplys ningstiden. De er vittige og pointrike på en måte som er i full overensstemmelse med teksten. Han støtter seg ikke til ordlyden, 4 men gir en fri omdiktning av det tema kongen angir. Velger ofte et motiv som slett ikke er nevnt i teksten, men som allikevel utdyper og forklarer meningen. Av og til kan det utarte til en slags rebus oppstilling, som når han illustrerer Fredriks «Pauli ord» til broren ved flidens døde bi blant sammenkrøllede spillkort og tegninger (kat. nr. 42). Det hender at han lar sitt vidd endog gå ut over den forgudede forfatter seiv, som i sammenlikningen mellom antik kens kunst og den franske (kat. nr. 43). En seinere tids omvur dering av enkelte av kongens synspunkter gir han uttrykk for når han lar Fredrik sette MachiavellPs bilde opp på gapestokken i 1740, og så fester en laurbærkrans over det med årstallet 1840. Genial er tegningen til kongens «Betraktninger over forholdsreg lene i tilfelle av en ny krig med Østerrik»» (kat. nr. 79) — livor den spenstige løve Preussen kretser om den tungtbevegelige koloss Østerrik —, og vignetten med den sårede hånd som rekker strids hansken på (kat. nr. 17). I bildet av Fredrik som på sin hvite hest jager fra slagmark til slagmark gir han et inntrykk en ikke glemmer av den frykteligste tid av syvårskrigen da kongen var truet av overmektige fiender på alle fronter og måtte ta kampen opp med dem etter tur (kat. nr. 14). Og illustrasjonen av kureren som rider med sine depesjer gjennom det fredelige sommerlandskapet er fylt av en trykkende førkrigsstemning. Det er utrolig for en fylde han får presset inn i det lille formatet som stod til hans rådighet. Om slagsvignetten med tegningens genius og passeren gir et morsomt uttrykk for hans kamp med de tilmålte 12 em. Samtidig med dette verket arbeidet Menzel med et supplement til Kuglerboken «Fredrik den Stores soldater». Det utkom i 1853 men hører til hans svakere arbeider. Foruten i bokillustrasjonene og de store måleriene beskjeftiget lian seg med Fredrik og hans tid i litografiene «Fredrik den Stores bær», som utkom i 30 eksemplarer 1851—57, og i de praktfulle tresnitt i serien «Fra kong Fredriks tid, Krigs- og fredshelter». Nesten etter en menneskealder vender han tilbake til den grafiske utførelse av motivet i tresnittet «Den gamle Fritz», til Scherers historie. Kanskje hans mest geniale framstilling av mennesket og kongen. Nini Bø. 5 1. -Vignett til kap. fav «Min tids historie». 2. «««« «« IIII «« «« «« «« 3. « « « IV « « « « 4. « « « IV « « « « 5. « « « VII « « « « 6.«««X « « « « 7. « « « I « «Syvårskrigens historie» 8. « « « XIII « «Min tids historie». 9. « « « II « «Syvårskrigens historie». 10. « « « III « . « « 11. « « « V « « « 12. « « « IV « « « 13. « « « VIII « « « 14. « « « VI « « « 15. « « « IX « « « 16. « « « X « « « 17. « « « XI « « « 18. « « « XIV « « « 19. « « « XV « « « 20. « « « I « «Erindringer om freden ved Hubertus- burg». 21. « « « XYI « «Syvårskrigens historie». 22. « « « II « «Erindringer». 23. « « avhandling om krigen i 1778. 24. « « «Brevveksling mellom Østerriks keiser og keiserin- nedronning og Preussens konge om den bayerske arvefølge». 25. « « «Studie over den tyske litteratur». 26. « « «Betraktninger over den nuværende politiske til- stand i Europa». 27. « « «Forord til herr Voltaire’s Henriade». 28. « « «Antimachiavelli». 29. « « «Avhandling om grunnene for å gi lover og å opp- heve dem». 30. « « «Tale om satirikerne». 31. « « «Tale om smedeskrifter». 32. « « «De prinsipper den preussiske regjering liviler på». 6 33. Vegnett til «Essay over regjeringsformene og berskerenes plikter». 34. « « oden «Standhaftighet». 35. « « «Ode til grev Briihl». 36. « « «Epistel til d’Argens». 37. « « «Epistel til min bror Ferdinand». 38. « « «Epistel til Stille». 39. « « «Epistel til H. Podewils». 40. « « «Epistel til min søster von Bayreutb». 41. « « «Epistel til Darget». 42. « « «Epistel til min bror Henrik». 43. « « «Epistel til de la Motte Fouqué». 44. « « «Epistel til Casarion». 45. « « «Stanzer til en læge». 46. « « «Ode til min bror Henrik». 47. « « «Ode til germanerne». 48. « « «Ode til min søster von Braunscliweig». 49. « « «Epistel om tilfeldighetene. Til min søster Amalie». 50. « « diktet «Til prinsesse Amalie om de fredsforhand- linger som strandet». 51. « « diktet «Stoikeren». 52. « « «Epistel til min søster von Braunscliweig». 53. « « «Epistel om formeget og forlitet. Til fru v. Morrien». 54. « « dikt til prinsesse Amalie. Innbydeise til souper. 55. « « «Epistel til frøken v. Knesebeck». 56. « « dikt til maleren Pésne. 57. « « «Brev fra kardinal Richelieutilkongen av Preussen». 58. « « Brev fra markisen av Pompadour til dronningen av Ungarn». 59. « « «Brevveksling med herr de Beausobre». 60. « « « « « v. Grumbkow». 61. « « « « Fontenelle». 62. « « « « Rollin». 63. « « « « , fru v. Camas». 64. « « « « markisen av Chatelet». 65. « « « « baron de la Motte Fouqué». 66. « « 3 brev Ua Rousseau. 7 i 67. « « første del av «Brevveksling med Voltaire». 68. « « annen del av «Brevveksling med Voltaire». 69. « « tredje del av «Brevveksling med Voltaire». 70. « « «Brevveksling med kurfyrstinnen av Sachsen». 71. « « Brevveksling med d’Alembert». 72. « « «Fredriks brevveksling med sin mor, dronning Sofie». 73. « « «Fredriks brevveksling med sin søster Wilhelmine». 74. « « «Brevveksling med Gustav III». 75. « « «Fredriks brevveksling med sin far». 76. « « «Krigens hovedprinsipper, anvendt på de preussiske tropper». 77. « « Instruks for generalmajor i kavalleriet». 78. « « avhandling om «kunsten å anlegge en leirplass». 79. « « «Betraktninger over de forholdsregler som blir å ta i tilfelle av en ny krig med Østerrik». 80. « « avhandling om «armeer som marsjerer». 81. « « «Instruks for inspektører i infanteriet». 82. , « « «Instruks for oberster og samtlige offiserer av husar- regimentet». 4 Nasjonalmuseet for kunst arkitektur og design *. Biblioteket «4$ * NASJONALMUSEET FOR KUNST, ARKITEKTUR OG DESIGN t niiiiniiniii BIBLIOTEKET 8 163726