ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ – ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ∆ΗΜΟΣΙΟΥ ∆ΙΚΑΙΟΥ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝ∆ΡΕΑΣ Γ. ∆ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΦΟΙΤΗΤΗ: ΕΠΩΝΥΜΟ: ΚΑΠΕΛΙΩΤΗΣ ΟΝΟΜΑ: ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ ΠΑΤΡΩΝΥΜΟ: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α. Μ: 1340200200872 ΑΘΗΝΑ, 29 ΜΑΪΟΥ 2008 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΘΕΜΑ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ:.............................................................................................................................- 2 - 1Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ..............................................................................................................- 4 - 1.1 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ...........................................................................................................- 4 - 1.2 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ.....................................................................................................................- 4 - 1.2.1 Αρχαία Ελλάδα........................................................................................................................- 4 - 1.2.2 Μεσαίωνας..............................................................................................................................- 6 - 1.2.3 Νεότεροι Χρόνοι......................................................................................................................- 6 - 1.2.4 Ναζιστική Γερµανία................................................................................................................- 7 - 1.3. ΕΙ∆Η ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ.........................................................................................................................- 8 - 1.3.1. Ενεργητική ή Έµµεση Ευθανασία.........................................................................................- 8 - 1.3.1.1. Ενεργητική ευθανασία κατόπιν επιθυµίας του ίδιου του αρρώστου (εθελοντική ευθανασία).- 9 - 1.3.1.2. Ενεργητική ευθανασία κατόπιν επιθυµίας συγγενών και φίλων του αρρώστου.......................- 9 - 1.3.2. Παθητική ή έµµεση Ευθανασία..........................................................................................- 10 - 1.3.3. Ευγονική ή Κοινωνική Ευθανασία......................................................................................- 10 - 2Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΚΑΙ ∆ΙΚΑΙΟ....................................................................................- 12 - 2.1 Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ∆ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ...............................................................................- 12 - 2.1.1 Το δικαίωµα της ζωής στην Ελληνική έννοµη τάξη...........................................................- 12 - 2.1.2 Υποκειµενική και αντικειµενική λειτουργία του δικαιώµατος στη ζωή.............................- 15 - 2.1.3 Οι ανεκτοί περιορισµοί.........................................................................................................- 16 - 2.2 ΤΟ ∆ΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΩΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ∆ΙΚΑΙΩΜΑ.......................................................- 18 - 2.2.1 Η άρνηση του δικαιώµατος..................................................................................................- 18 - 2.2.2 Η κατοχύρωση του δικαιώµατος στο θάνατο.....................................................................- 21 - 2.2.2.1 Η θεµελίωση του δικαιώµατος στο άρθρο 5 παρ.1. Σ................................................................- 21 - 2.2.2.2 Αυτοπροσβολή – Ετεροπροσβολή της ανθρώπινης ζωής και δικαίωµα στο θάνατο...............- 23 - 2.3. ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ.....................................................................................- 24 - 2.3.1 Ο απόλυτος χαρακτήρας της προστασίας της ανθρώπινης ζωής......................................- 24 - 2.3.2 ∆υναµική επικινδυνότητα της ευθανασίας..........................................................................- 28 - 2.3.3 Ιατρικό καθήκον: Η διατήρηση του ασθενούς στη ζωή. Ο όρκος του Ιπποκράτη............- 31 - 2.4 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ......................................................................................- 32 - 2.4.1 Η αυτονοµία του ανθρώπου – το δικαίωµα στο θάνατο.....................................................- 33 - 2.4.2 Η αξιοπρέπεια του ανθρώπου...............................................................................................- 35 - 2.4.3 Το καθήκον του ιατρού να απαλύνει τον πόνο.....................................................................- 37 - 2.5 Η ΑΠΟΨΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ...........................................................................................................- 38 - 3Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ ΑΠΟ ΠΛΕΥΡΑΣ ∆ΙΕΘΝΟΥΣ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΥ ∆ΙΚΑΙΟΥ...................................................................................................................- 41 - 3.1. ∆ΙΕΘΝΕΣ ∆ΙΚΑΙΟ...........................................................................................................................- 41 - 3.1.1 Το Συµβούλιο της Ευρώπης – Ευρωπαϊκό ∆ικαστήριο Ανθρωπίνων ∆ικαιωµάτων........- 41 - 3.1.2. Η Ευρωπαϊκή Σύµβαση για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων...................- 44 - 3.2. ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ∆ΙΚΑΙΟ.....................................................................................................................- 46 - 3.2.1 Ηνωµένο Βασίλειο και Ιρλανδία...........................................................................................- 47 - 3.2.2 Ολλανδία................................................................................................................................- 48 - 3.2.3 Βέλγιο.....................................................................................................................................- 52 - 3.2.4 Γαλλία....................................................................................................................................- 52 - 3.2.5 Σκωτία...................................................................................................................................- 53 - 3.2.6 Ηνωµένες Πολιτείες..............................................................................................................- 54 - 3.2.7 Καναδάς.................................................................................................................................- 57 - 3.2.8 Γερµανία................................................................................................................................- 58 - 3.2.8.1 Γερµανική Θεωρία........................................................................................................................- 58 - 3.2.8.2 Γερµανική Νοµολογία...................................................................................................................- 58 - 3.2.9 Ελβετία..................................................................................................................................- 59 - ΕΠΙΛΟΓΟΣ............................................................................................................................................- 59 - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ....................................................................................................................................- 63 - ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.......................................................................................................................- 65 - ΛΗΜΜΑΤΑ............................................................................................................................................- 66 - - 1 - ΘΕΜΑ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Τις τελευταίες µέρες συζητείται ευρύτατα το θέµα της ευθανασίας µετά την απόφαση του Ανωτάτου Βρετανικού ∆ικαστηρίου να επιτρέψει την ευθανασία ασθενούς που ζει παράλυτη µε µηχανική υποστήριξη και για την οποία η ιατρική επιστήµη έχει αποφανθεί ότι δεν υπάρχει ελπίδα θεραπείας. Ο ανθρώπινος θάνατος έχει αποτελέσει συχνά αντικείµενο συζήτησης της Ηθικής. Η ευθανασία ως όρος και στάση ζωής δεν είναι κάτι καινούριο. Ετυµολογικά σηµαίνει τον καλό θάνατο. ∆ηλαδή την ανθρωποκτονία ασθενών ή τραυµατιών από οίκτο ή ευσπλαχνία όταν η ζωή τους έχει γίνει µαρτυρική και δεν υπάρχει ελπίδα να αποφύγουν το θάνατο. Η ευθανασία όµως συζητείται και σε περιπτώσεις προγεννητικών αναπηριών, παραµορφωµένων ή ανάπηρων βρεφών ή σε ανθρώπους "φυτά". Ο οίκτος και η συµπάθεια προς ανιάτως πάσχοντες συνανθρώπους αλλά και η επιθυµία για συγκρότηση κοινωνιών που να χαρακτηρίζονται από την υγεία και την ευεξία των µελών τους, ανέκαθεν είχαν προβληµατίσει προς την κατεύθυνση αυτή. Είναι γεγονός πως η ευθανασία είναι ένα πολυσχιδές και περίπλοκο ζήτηµα. Αποτελεί "µοντέρνο" θέµα, από την άποψη πως από τα µέσα του προηγούµενου αιώνα και έπειτα άρχισαν επιφυλακτικά να ακούγονται οι πρώτοι ψίθυροι σχετικά µε αυτήν, οι οποίοι µόλις στις µέρες µας έχουν µετασχηµατισθεί σε αρθρωµένο λόγο. Η ευθανασία είναι για την κοινωνία ένα καινούριο, δύσκολο ζήτηµα, ένα θέµα που σοκάρει επειδή άπτεται ευαισθησιών και προσωπικών συγκινησιακών καταστάσεων. Αν λοιπόν η κοινωνία δεν είναι ακόµη πλήρως εξοικειωµένη µε αυτήν, είναι λογικό και η νοµοθεσία να µην είναι ξεκάθαρη σε ότι αφορά στην ευθανασία. Αυτό είναι αναµενόµενο, εάν δεχθούµε πως οι νόµοι δεν είναι παρά τα κατάστιχα στα οποία γράφονται οι θελήσεις µας. Αυτό που µπορεί κανείς µε ασφάλεια να πει είναι πως ακόµα σε κανένα κράτος δεν υφίσταται ειδική νοµοθεσία για την ευθανασία ή ορισµός της. Σε πολλές περιπτώσεις µάλιστα έγκειται στο αρµόδιο δικαστήριο να αποφασίσει ποια από τις αντιτιθέµενες διατάξεις θα εφαρµόσει. Σε άλλες περιπτώσεις, ελλείψει νοµικού πλαισίου, αναζητείται καταφύγιο στην νοµολογία ή αποφεύγεται η αυτεπάγγελτη ανάµειξη από τον αρµόδιο εισαγγελέα για να µην δηµιουργηθεί νοµικό προηγούµενο. Οι περιπτώσεις καταδίκης γιατρών ή συγγενών που συνήργησαν ή διενήργησαν ευθανασία είναι ελάχιστες στις περισσότερες χώρες και τις πιο πολλές φορές οι ποινές είναι συµβολικές. Ενώ, όµως, οι Ποινικοί Κώδικες πολλών κρατών συνεχίζουν να αντιµετωπίζουν την ευθανασία ως ανθρωποκτονία ή, στην καλύτερη περίπτωση, σαν συνέργεια σε αυτοκτονία, είναι δύσκολο για τα αρµόδια δικαστήρια να συµβιβάσουν το γράµµα του νόµου µε τις απαιτήσεις των καιρών, µε τα δικαιώµατα των ασθενών και τις υποχρεώσεις της κοινωνίας προς αυτούς καθώς και µε το νοµικό και ανθρωπιστικό καθήκον των ιατρών. Κύρια όµως επιδίωξη αποτελεί η συµπόρευση µε την κοινή γνώµη. Οι υποθέσεις που αφορούν στην ευθανασία είναι υψηλού ενδιαφέροντος και για το λόγο αυτό το κοινό ιδιαίτερα ευαισθητοποιηµένο. Όπως θα φανεί και στη συνέχεια, στην αναφορά που θα γίνει στο νοµικό καθεστώς κάποιων κρατών που κατέχουν σηµαντική θέση σε ότι αφορά στην νοµική αντιµετώπιση - 2 - της ευθανασίας, πολλές φορές η κοινή γνώµη έχει επηρεάσει αποφασιστικά το νοµικό γίγνεσθαι στο συγκεκριµένο θέµα. Το βασικό ερώτηµα που τίθεται στο πλαίσιο του θέµατος που µας απασχολεί έχει σχέση µε τη δυνατότητα του ασθενούς ατόµου να αποφασίσει εάν και πότε θα τερµατίσει τη ζωή του, ενδεχοµένως µε την βοήθεια άλλων. Στην αρχή της παρούσας εργασίας θα γίνει µία πρώτη νύξη στο θέµα της ευθανασίας. Στη συνέχεια θα γίνει ανάλυση του συνταγµατικά κατοχυρωµένου απόλυτου δικαιώµατος της ζωής και αντιπαράθεση του δικαιώµατος στη ζωή και του δικαιώµατος στο θάνατο. Η ανάπτυξη του θέµατος θα περιλαµβάνει τον προσδιορισµό της έννοιας ευθανασίας, τις διάφορες µορφές της, τη δυνατότητα της συνταγµατικής θεµελίωσής της, την έκταση της εξουσίας του ατόµου πάνω στο σώµα του και κατά πόσο και πότε δικαιούται να αποφασίζει για το πέρας της ζωής του και τέλος θα παρατεθεί µία αναλυτική επισκόπηση του θέµατος της ευθανασίας στα πλαίσια του ∆ιεθνούς ∆ικαίου. - 3 - ο 1 Κεφάλαιο: Ευθανασία 1.1 Η έννοια της Ευθανασίας Ευθανασία (ευ-θάνατος) είναι η πρόκληση ανώδυνου (σωµατικά και ψυχικά) θανάτου από ευσπλαχνία σε ανθρώπους που βρίσκονται στο τελευταίο στάδιο ανίατης αρρώστιας ή βαρύτατου τραυµατισµού ή οξείας δηλητηρίασης µε σκοπό τη λύτρωσή τους και ύστερα από προσωπική τους επιθυµία. Ως κίνητρο θεωρείται ο οίκτος, η αγάπη και ο σεβασµός της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. Το πρόβληµα είναι ιατρικό, κοινωνικό, θεολογικό και φιλοσοφικό1. Με τον όρο «ευθανασία», δεν εννοούµε γενικά την αφαίρεση ανθρώπινης ζωής, αλλά την περίπτωση κατά την οποία είναι βέβαιο ότι ο άνθρωπος θα υποκύψει στο µοιραίο και απλώς επιταχύνουµε το θάνατό του για να απαλλαγεί από τα βάσανα της επιθανάτιας αγωνίας. Εποµένως η ευθανασία δεν είναι αυτοκτονία ,η οποία είναι ποινικά αδιάφορη και µόνο θρησκευτικά καταδικαστέα, αλλά αποτελεί για τον τρίτο συµµετοχή σε αυτοκτονία, έγκληµα το οποίο προβλέπεται από τον ποινικό κώδικα στο άρθρο 301 και τιµωρείται σε βαθµό πληµµελήµατος2. Κατά την ιατρική, «ευθανασία» είναι µέθοδος πρόκλησης του θανάτου χωρίς οδυνηρά συµπτώµατα, προς συντόµευση της αγωνίας ή µοιραίας έκβασης νόσου ή και προς εκτέλεση επιδιώξεων που καθορίζονται από την πολιτεία (ποινή θανάτου-ευγονική νοµοθεσία). 1.2 Ιστορική Αναδροµή 1.2.1 Αρχαία Ελλάδα Ο όρος ευθανασία (από το ρήµα «ευθανατώ») συναντάται στην αρχαία Ελλάδα και σηµαίνει τον εύκολο, τον ευτυχή, τον ήπιο, τον ήρεµο, τον ανώδυνο, αλλά και ιδιαίτερα τον ένδοξο θάνατο. Στην αρχαία Ελλάδα για λόγους ευγονίας, αλλά και οίκτου προς τους πάσχοντες, η ευθανασία ήταν συχνή (και επιβεβληµένη από την πολιτεία). Βρέφη, παιδιά, ενήλικες και γέροι µε χρόνια ανίατα νοσήµατα δεν είχαν θέση στην οικογένεια πολλών πολιτών. Ο θάνατος (ανώδυνος ή οδυνηρός) ήταν συχνά η λύση του δράµατος. Είναι χαρακτηριστικά τα χωρία 407, 410 από το Γ' βιβλίο της Πολιτείας, όπου ο Πλάτων γράφει πως όσοι πολίτες δεν έχουν υγιή σώµατα και υγιείς ψυχές πρέπει να τους αφήνουν να πεθαίνουν. Προτείνει, δηλαδή, ευθανασία για κοινωνικούς κυρίως λόγους, αφού ο θάνατος του επιβλαβούς για την πόλη πολίτη δικαιώνεται από την ευηµερία των υπολοίπων, την οποία η παρουσία του θα στερούσε, αλλά και από την ανακούφιση του ίδιου. Αντιδρά, επίσης, στην -χάρη στα επιτεύγµατα της ιατρικής- ανούσια παράταση της ζωής, για οποιοδήποτε λόγο και αν συµβαίνει αυτή. Κατ’ αυτόν, η ιατρική πρέπει να συµβάλλει στην αναβάθµιση της ποιότητας της ζωής του ανθρώπου καθώς και της ζωής της πόλης. Χρονική παράταση της ανθρώπινης ζωής, όταν το αδυσώπητο 1 Ευαγγέλου Ιάσων, «Το πρόβληµα της ευθανασίας» ,εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή,1999,σελ.11 2 Καίσαρης Ανδρ. Παναγιώτης, «Περί ευθανασίας»,Αχαϊκές εκδόσεις,Πάτρα,1999,σελ.13 - 4 - κάλεσµα του θανάτου έχει ακουστεί, είναι ανούσια: : «... τα δ' είσω διά παντός νενοσηκότα σώµατα ουκ επιχειρείν διαίταις κατά σµικρόν απαντλούντα και επιχέοντα µικρόν και κακόν βίου ανθρώπω ποιείν και έκγονα αυτών, ως το εικός, έτερα τοιαύτα φυτεύειν, αλλά τον µη δυνάµενον εν τη καθεστηκυία περιόδω ζην µη οίεσθαι δειν θεραπεύειν, ως ούτε αυτώ τούτε πόλει λυσιτελή»(ΠλάτωνοςΠολιτεία,βιβλ.Γ',407d). «Ουκούν και ιατρικήν οίαν είποµεν, µετά της τοιαύτης δικαστικής κατά πόλιν νοµοθετήσεις, αι των πολιτών σοι τους µεν ευφυείς τα σώµατα και τα ψυχάς θεραπεύσουσι, τους δε µη, όσοι µεν κατά σώµα τοιούτοι, αποθνήσκειν εάσουσιν, τους δε κατά την ψυχήν κακοφυείς και ανιάτους αυτοί αποκτενούσιν; Το γουν άριστον, έφη, αυτοίς τε τοις πάσχουσιν και τη πόλει ούτω πέφανται» (Πλάτωνος Πολιτεία, βιβλ. Γ', 410a)3. Στο βάραθρο του Καιάδα, στη Λακωνία, οι Σπαρτιάτες έριχναν συνήθως τους κακούργους και τους αιχµαλώτους πολέµου. Συχνά όµως έριχναν και τα άρρωστα και ανάπηρα βρέφη ή και ηλικιωµένους µε χρόνια ανίατα νοσήµατα τόσο στον Καιάδα όσο και στον Ευρώτα. Κατά τον Στράβωνα «Καιάδας εκαλείτο το παρά Λακεδαιµονίοις δεσµωτήριον και σπήλαιον». Ο Παυσανίας το περιγράφει ως βαθύ βάραθρον. Εδώ κατακρηµνίστηκαν πενήντα αιχµάλωτοι Μεσσηνίων µε τον Αριστοµένη. Η βρεφοκτονία των ανάπηρων βρεφών εθεωρείτο µια κοινωνική υποχρέωση, αλλά είχε και κάποιο µαγικό χαρακτήρα για την καταπολέµηση του κακού. Ως κοινωνική πράξη αποσκοπούσε στο συµφέρον των άτυχων βρεφών, των οικογενειών τους και της πολιτείας. Ο Πλούταρχος µας πληροφορεί σχετικά, πως το νεογέννητο το έφερνε ο γονιός στους πρεσβύτερους της φυλής, που το εξέταζαν, κι αν το έβρισκαν υγιές και δυνατό έδιναν εντολή να το θρέψει ο γονιός και του χορηγούσαν κλήρο γης (από τους 9.000)· αν όµως το έβρισκαν µε δυσπλασίες και άρρωστο, το έστελναν σ' ένα βάραθρο του Ταΰγετου, που ονοµαζόταν «Αποθέτες»: «Το δε γεννηθέν ουκ ην κύριος ο γεννήσας τρέφειν, αλλ' έφερε λαβών εις τόπον τινά λέσχην καλούµενον, εν ω καθήµενοι των φυλετών οι πρεσβύτεροι καταµαθόντες το παιδάριον, ει µεν ευπαγές είη και ρωµαλέον, τρέφειν εκέλευον, κλήρον αυτώ των ενακισχιλίων προσνείµαντες· ει δ' αγεννές και άµορφον, απέπεµπον εις τας λεγοµένας Αποθέτας, παρά τον Ταΰγετον βαραθρώδη τόπον, ως ούτ' αυτώ ζην άµεινον ούτε τη πόλει το µη καλώς ευθύς εξ αρχής προς ευεξίαν και ρώµην πεφυκός» (Λυκούργος 16). Πολλοί φιλόσοφοι και ιδίως οι στωικοί υπήρξαν θιασώτες της ευθανασίας. Στους ρωµαϊκούς χρόνους «ευθανατούν» οι στωικοί σοφοί συνήθως µε την αυτοκτονία (και κυρίως στη γεροντική ηλικία). Αναφέρονται πολλά ονόµατα: Κλεάνθης, Ζήνων, Κάτων, Σενέκας κ.ά. Ο Βαλέριος Μάξιµος αφηγείται ότι στη Μασσαλία ειδικό κέντρο διατηρούσε ένα δηλητηριώδες ποτό σαν το κώνειο, που το χορηγούσε σε όσους ανίατους αρρώστους ήθελαν να τερµατίσουν ανώδυνα τη ζωή τους (αφού περνούσαν από έλεγχο από τη γερουσία της πόλης). Οι στωικοί µπορούσαν ν' αυτοκτονήσουν για ν' αποφύγουν βασανιστικούς πόνους από τραύµατα ή ανίατη αρρώστια, για να γλιτώσουν από αναπηρία, για να διασώσουν την τιµή τους στην αιχµαλωσία, σε περιπτώσεις αφόρητης φτώχειας, ψυχασθένειας 3 ΠΛΑΤΩΝ, Πολιτεία, Βιβλίο Γ’, Χωρία 407,410 - 5 - κ.λπ. Γενικά το πνεύµα απαισιοδοξίας των στωικών βοηθούσε την εύκολη αποδοχή της ευθανασίας σε περιπτώσεις ατυχηµάτων του βίου4. 1.2.2 Μεσαίωνας Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι ιστορικές συνθήκες και οι µεταβολές στην ανθρώπινη ζωή απέσπασαν το ενδιαφέρον από το τέλος της ζωής, το οποίο θεωρήθηκε αποκλειστικά έργο του Θεού, και το έστρεψαν στον τρόπο ζωής. H έννοια του θανάτου εµπλουτίσθηκε µε πολυάριθµες προσκτήσεις, ανθρωποποιήθηκε εν πολλοίς, και έτσι από απαραίτητο στάδιο της ζωής, όπως ήταν για τους αρχαίους Έλληνες, αναδύθηκε από το συλλογικό υποσυνείδητο η αρχέτυπη εικόνα του µαύρου καβαλάρη ή του θεριστή στη ∆ύση, εικόνες άσχετες µε την παρακαταθήκη του Ελληνισµού, οι οποίες υποδηλώνουν την διαφορά στάσης των εποχών και των λαών απέναντι στον θάνατο. Αυτό που κάποτε ήταν αναπόσπαστο -και σε καµία περίπτωση τελευταίο- στάδιο της ζωής ή ευκαιρία για παγίωση και καθιέρωση στην ιστορική αξιολογική ιεραρχία της κοινωνίας, τώρα είναι ξένο στην αρχή και αργότερα, µε την επανάσταση στην ιατρική, εχθρικό. Ο καθολικισµός κατέστησε απαγορευµένο το τελευταίο καταφύγιο µιας υπερήφανης ή για άλλους δειλής ψυχής: την αυτοκτονία. Σε µια εποχή λοιπόν που η ζωή θεωρείται απόλυτο αγαθό, θείο δώρο και η αµφισβήτησή της θίγει ευθέως το δότη της, καµία θέση δεν υπάρχει για ιδέες όπως η ευθανασία. 1.2.3 Νεότεροι Χρόνοι Στους νεότερους χρόνους, αρκετοί φιλόσοφοι και γιατροί τάσσονται υπέρ της ευθανασίας, µε την προϋπόθεση της συγκατάθεσης του αρρώστου. Ο Thomas Moore (Αγγλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος 1478 - 1545) στο ονοµαστό έργο του «Utopia» εξαίρει τον ανθρωπιστικό ρόλο της ευθανασίας στους ανίατους αρρώστους που πονούν. Προτείνει µάλιστα την αποχή απ' την τροφή ή τη χρησιµοποίηση υπνωτικού ποτού: «Όταν εκτός από αθεράπευτη, η ασθένεια προκαλεί και ασταµάτητο βασανιστικό πόνο, µερικοί ιερείς και αξιωµατούχοι επισκέπτονται τον άρρωστο και του λένε τα εξής περίπου: «Ας δούµε τα πράγµατα όπως είναι. Ποτέ δεν θα µπορέσεις να ζήσεις φυσιολογικά. Φέρνεις µονάχα ενόχληση στους άλλους και βάρος στον εαυτό σου- στην πραγµατικότητα ζεις µια µεταθανάτια ζωή. Γι’ αυτό, γιατί να συνεχίσεις να τρέφεις το µικρόβιο; Εφόσον η ζωή σου είναι βασανιστική, γιατί διστάζεις να πεθάνεις»; Εάν ο άρρωστος βρει τα επιχειρήµατα αυτά πειστικά, είτε δεν τρώει µέχρι να πεθάνει, είτε του δίνουν υπνωτικό και βάζουν ανώδυνο τέλος στα βάσανά του» -Thomas Moore, De optimo statu republicae deque nova insula Utopia (1516). Ο Άγγλος φιλόσοφος, πολιτικός και νοµικός Francis Bacon (1561 - 1626) µεταφέρει στην αγγλική γλώσσα αυτούσια την ελληνική λέξη για να δηλώσει την επίσπευση του θανάτου µε σκοπό την αποφυγή του σωµατικού πόνου ή τον τερµατισµό µιας γεµάτης βάσανα και δυστυχία ζωής. Ο Bacon 4 Ευαγγέλου Ιάσων, άρθρο «Στην αρχαία Ελλάδα η ευθανασία ήταν και ως επιβεβληµένη», εφηµερίδα Ελευθεροτυπία, αφιέρωµα-16-01-2001 - 6 - διαχωρίζει την ευθανασία σε «εξωτερική ευθανασία» (euthanasia exterior) που αφορά τις ενέργειες του γιατρού, και σε «εσωτερική ευθανασία» (euthanasia interior) που αφορά την ψυχική προετοιµασία του ετοιµοθάνατου για ν' αντιµετωπίσει µε σθένος και γαλήνη το µοιραίο. Ο ίδιος είναι υπέρµαχός της, αφού υποστηρίζει πως έργο της ιατρικής είναι η αποκατάσταση της υγείας και η καταπράυνση των πόνων του ασθενούς. Η καταπράυνση αυτή έχει αξία όχι µόνον όταν οδηγεί στην ίαση, αλλά και όταν χρησιµεύει στην παροχή ενός θανάτου γαλήνιου και εύκολου5. Ο Maurice Maeterlinck (Βέλγος νοµπελίστας λογοτέχνης 1862 - 1949) στο βιβλίο του «Ο θάνατος», γράφει: «Εύχοµαι να έλθει σύντοµα η ηµέρα που ο γιατρός θα πάψει να θεωρεί καθήκον του να παρατείνει όσο το δυνατόν τους σπασµούς της απελπιστικής αγωνίας του µελλοθανάτου. Να επαναστατήσει η επιστήµη κατά της πλάνης αυτής και να τη θεωρούν οι άνθρωποι που θα έλθουν ως µια βάρβαρη πρόληψη που ευτυχώς πέρασε» 1.2.4 Ναζιστική Γερµανία Η επάνοδος του θέµατος στο προσκήνιο ύστερα από τον 19ο αιώνα, τον αιώνα του ανθρωπισµού, ήταν αναµενόµενη. Το περιεχόµενο όµως και η µορφή που πήρε ήταν απροσδόκητο όσο και αποκρουστικό. Το 1920 οι Alfred Hoche, καθηγητής Ψυχιατρικής στο Freiburg, και ο Karl Binding, καθηγητής νοµικής στη Λειψία, εξέδωσαν µια µελέτη σχετικά µε την παύση της ζωής του ασθενούς κατόπιν απαίτησης αυτού. Υποστήριξαν πως ασθενείς που ζητούσαν υποβοήθηση προς θάνατο θα έπρεπε, κάτω από κάποιες πολύ προσεκτικά ηλεγµένες συνθήκες, να µπορούν να την λάβουν από κάποιον γιατρό. Η βοήθεια αυτή ήταν, κατά τους δυο επιστήµονες, σύµφωνη µε την ιατρική ηθική και κυρίως µια λύση γεµάτη συµπόνια σε ένα επώδυνο πρόβληµα. Η συµπόνια αυτή δεν θα έπρεπε όµως να περιοριστεί κατά τους συγγραφείς στους εθελοντές, αλλά και στα «άδεια κελύφη ανθρωπίνων όντων», όπως οι µε εγκεφαλική βλάβη ασθενείς, οι τρόφιµοι ψυχιατρείου και οι διανοητικώς καθυστερηµένοι, εάν βέβαια µε επιστηµονικά κριτήρια µπορούσε να αποδειχθεί «µη δυνατότητα βελτίωσης ενός ψυχικά νεκρού ατόµου». Τα κέρδη για την κοινωνία θα ήταν µεγάλα, υποστήριξαν, εάν η οικονοµική ενίσχυση που κατευθυνόταν στην διατήρηση και φροντίδα «ασήµαντης ζωής» διοχετευόταν σε αυτούς που πραγµατικά την χρειάζονταν, τους κοινωνικά και ψυχοσωµατικά υγιείς. Μια δηµοσκόπηση το 1920 αποκάλυψε πως το 73% των γονέων και κηδεµόνων βαρέως αναπήρων παιδιών θα επικροτούσαν τον τερµατισµό της ζωής σε παιδιά όπως τα δικά τους από ειδικευµένο ιατρικό προσωπικό. Το υπουργείο δικαιοσύνης περιέγραψε την πρόταση ως «επιτρέπουσα στους γιατρούς να τερµατίσουν το µαρτύριο ανιάτως ασθενών, ύστερα από δική τους αίτηση, σύµφωνα µε τις απαιτήσεις του αληθούς ανθρωπισµού». Η πρώτη γνωστή περίπτωση εφαρµογής της παραπάνω θέσης είναι αυτή του βρέφους Knauer, του οποίου την ευθανασία ζήτησε ο ίδιος ο πατέρας του από τον Αδόλφο Χίτλερ επειδή γεννήθηκε τυφλό, διανοητικά καθυστερηµένο και σωµατικά όχι άρτιο. 5 Πρωτοπαπαδάκης ∆. Ευάγγελος, «Η ευθανασία απέναντι στη σύγχρονη βιοηθική», εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή,2003,σελ 5-10 - 7 - Σίγουρα στην κατάσταση αυτή θα ήταν καλύτερος ο θάνατος για το βρέφος, υποστήριξε ο πατέρας, και ο Χίτλερ, αφού συµβουλεύτηκε τον προσωπικό του γιατρό, τον Karl Brandt, έκανε δεκτή την έκκληση του πατέρα. Τους αµέσως επόµενους µήνες σχηµατίσθηκε µια επιτροπή µε σκοπό να καθιερώσει πρακτικές µεθόδους µε τις οποίες θα «εδωρίζετο» ο θάνατος σε ανθρώπους που δεν είχαν προοπτικές «εύλογης» ζωής. Στο νοσοκοµείο Eglfing- Haar ως µέσο χρησιµοποιήθηκε η πείνα ενώ σε άλλα η έλλειψη θέρµανσης. Όταν ο Hermann Pfannmuller δηµιούργησε «Hungerhauser» για γέροντες, η ευθανασία στην Γερµανία αποτελούσε ήδη υπόθεση ιατρικής ρουτίνας. Η τακτική της ναζιστικής Γερµανίας απέναντι στους Εβραίους, τους οµοφυλόφιλους και άλλες «µη εύλογα ζώσες» κατηγορίες πληθυσµού βασίστηκε στην παραπάνω προγενέστερη τακτική, πράγµα που οι επικριτές της ευθανασίας δεν χάνουν ευκαιρία να τονίσουν. Πράγµατι, µέχρι το ξέσπασµα του δευτέρου παγκοσµίου πολέµου 300.000 άτοµα θανατώθηκαν στην Γερµανία µε τη θέλησή τους ή χωρίς, πάντοτε για ανθρωπιστικούς λόγους, εκ των οποίων το ήµισυ αποτελούσαν παιδιά. Ανεξάρτητα από το εάν κάποιος τάσσεται υπέρ ή κατά της ευθανασίας, δεν µπορεί παρά να δεχθεί πως η αποδοχή και η χρήση τέτοιων πρακτικών προετοίµασε άριστα την κοινή τουλάχιστον γνώµη να δεχθεί πως για κάποιους ανθρώπους η ζωή αποτελεί βάρος από το οποίο η απαλλαγή τους θα αποτελούσε έσχατη ένδειξη ανθρωπισµού. Βέβαια πολλές φορές οι άνθρωποι αυτοί σαφώς εξεδήλωναν την θέλησή τους για ζωή. Αυτό όµως δεν ήταν παρά µια ακόµη ένδειξη της βαρύτητας της κατάστασής τους, αφού δεν µπορούσαν καν να συνειδητοποιήσουν πόσο ευεργετικός θα ήταν για αυτούς ο θάνατος. Η µαζική, αργή και βασανιστική πολλές φορές δολοφονία επτά περίπου εκατοµµυρίων ανθρώπων ονοµάσθηκε από τον γερµανικό ναζισµό ευθανασία. Καλός θάνατος, δηλαδή, είτε για το άτοµο, είτε για την κοινωνία, ή και για τους δυο. Η θέση αυτή υποστηρίχθηκε µέχρι τέλους. Ο Brandt στην κατάθεσή του κατά την δίκη του στην Νυρεµβέργη επέµεινε: «Το κίνητρο ήταν η επιθυµία να βοηθηθούν άτοµα που δεν µπορούσαν να βοηθήσουν τον εαυτό τους και η επιµήκυνση της ζωής τους τούς προκαλούσε βασανισµό…ποτέ δεν θέλησα ή πίστεψα πως κάνω τίποτα παραπάνω από το να συντοµεύσω την µαρτυρική ύπαρξη τέτοιων δυστυχισµένων όντων». Η µόνη του αναστολή προερχόταν από το γεγονός πως οι θάνατοι αυτοί προκάλεσαν πόνο στους συγγενείς των νεκρών. Ήταν όµως βέβαιος πως ο χρόνος έχει δείξει και σε αυτούς ακόµη ότι οι αποδέκτες ευθανασίας «βρήκαν µια ευχάριστη ανακούφιση από το µαρτύριό τους» Πολλοί στα λόγια αυτά έσπευσαν να βρουν την άγρια λάµψη του νιτσεϊκού λυκόφωτος, της καταδίκης από τον αλληγορικό φιλόσοφο των «παρασίτων της κοινωνίας, των αρρώστων... που έχουν χάσει την ζωή του µέλλοντος». Πιθανότατα, βέβαια, τα λόγια αυτά να είχαν γραφεί για τους ίδιους. 1.3. Είδη Ευθανασίας 1.3.1. Ενεργητική ή Έµµεση Ευθανασία - 8 - Είναι η ενεργός ή άµεση επέµβαση στον ετοιµοθάνατο για να συντοµευθεί το δράµα του. Η θανάτωση αφορά τον βαρύτατα πάσχοντα ετοιµοθάνατο και επέρχεται µε κάποια ιατρική µέθοδο, συνήθως µε ένεση φαρµάκου. Την απόφαση για την ενεργητική ευθανασία µπορεί να την πάρει ο ίδιος ο ασθενής, αν έχει αίσθηση συνείδησης ή συγγενικά ή φιλικά του πρόσωπα ή οι θεράποντες ιατροί του. 1.3.1.1. Ενεργητική ευθανασία κατόπιν επιθυµίας του ίδιου του αρρώστου (εθελοντική ευθανασία) Οι υπέρµαχοι της ενεργητικής ευθανασίας υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος έχει το δικαίωµα και την ελευθερία να επιλέξει τον θάνατο από µια ζωή ανάξια να τη ζήσει κανείς. Και οι άλλοι πρέπει να σεβαστούν την επιθυµία του για ευθανασία και για έναν αξιοπρεπή θάνατο, φτάνει η επιθυµία για ευθανασία να προέρχεται από ένα πρόσωπο που συνειδητοποιεί πραγµατικά την αφόρητη κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει και δεν αρκείται σε λόγια που κάθε τόσο τα αναιρεί. Μια τέτοια ειλικρινής επιθυµία για ευθανασία δεν είναι τόσο συχνή όσο θα υπέθετε κανείς και αφορά συνήθως πρόσωπα που βρίσκονται κάτω από ψυχικό στρες ή έχουν αφόρητους πόνους (δεµένοι κάποτε σε αναπηρική πολυθρόνα και ακάθαρτοι). Κατά την εθελοντική ευθανασία ο άρρωστος µπορεί να υπογράψει ένα έντυπο που να αναφέρει ότι µετά από µια βαριά κωµατώδη κατάσταση αν ανανήψει και επανέλθει σε µια ζωή «φυτού», δεν επιθυµεί την άσκοπη αυτή παράταση της ζωής του µε τεχνητά µέσα. Μπορεί επίσης να υπογράψει σχετικό έγγραφο ενώπιον µαρτύρων ως συµβολαιογραφική πράξη (∆ιαθήκη ή Συµβόλαιο θανάτου), µε το οποίο θα εκχωρείται το δικαίωµα σε τρίτους να διακόψουν τη θεραπεία που αποσκοπεί σε µια ζωή µη επιθυµητή. 1.3.1.2. Ενεργητική ευθανασία κατόπιν επιθυµίας συγγενών και φίλων του αρρώστου. Η ευθανασία αυτή αφορά περιπτώσεις όπου η διαδικασία του θανάτου είναι τόσο µακροχρόνια και βασανιστική ώστε άνθρωποι του συγγενικού και φιλικού περιβάλλοντος του αρρώστου να αισθάνονται την υποχρέωση να πάρουν την πρωτοβουλία για λογαριασµό του ίδιου, ο οποίος έχει απώλεια της συνείδησης (βρίσκεται σε κώµα). Αυτό γίνεται από αγάπη και οίκτο προς τον άρρωστο που δεν διάγει µια ζωή αντάξια του ανθρώπου αλλά ένα «βίο αβίωτο», αφόρητο, επώδυνο και αναξιοπρεπή. Έτσι τον απαλλάσσουν απ’ την «δυσθανασία» και τον λυτρώνουν. Συνήθως όµως οι γιατροί –στην καθηµερινή τους πράξη- αν και πιστεύουν στην αναγκαιότητα της ευθανασίας, αποφεύγουν να είναι αυτοί που θα την επιφέρουν. Ως καθήκον τους θεωρήθηκε ο τριπλός κανόνας : «Να θεραπεύουν κάποτε, να ανακουφίζουν πολλάκις, να παρηγορούν πάντοτε». Επειδή η απόφαση για τη ζωή και το θάνατο, όπως και για τη γέννηση νέων ανθρώπων, είναι καθαρά προσωπική υπόθεση του καθενός, η αποδοχή της ενεργητικής ευθανασίας είναι σεβαστή ως επιθυµία του ίδιου του αρρώστου, ο οποίος πριν ακόµα αρρωστήσει, πρέπει να έχει διατυπώσει αυτή την επιθυµία του εγγράφως και ενώπιον µαρτύρων σε ένα είδος διαθήκης. Έτσι αν η ατυχία του τον οδηγήσει σ’ αυτήν την απευκταία κατάληξη, ένα συµβούλιο ιατρών(µαζί µε τους συγγενείς του) µπορεί να αποφαίνεται υπέρ της ενεργητικής ευθανασίας. Και µάλιστα, επειδή η συνείδηση του - 9 -