Háskólinn á Akureyri Hug- og félagsvísindadeild Fjölmiðlafræði 2013                                   „Það hlýtur að vera hægt að fá app í það“     Leysir rafræn útgáfa prentmiðla af hólmi?                                   Rögnvaldur Már Helgason Lokaverkefni við Hug- og félagsvísindasvið Háskólinn á Akureyri   Hug- og félagsvísindadeild Fjölmiðlafræði 2013                                   „Það hlýtur að vera hægt að fá app í það“     Leysir rafræn útgáfa prentmiðla af hólmi?                               Rögnvaldur Már Helgason Lokaverkefni til 180 eininga B.A.-prófs við Hug- og félagsvísindasvið Leiðbeinandi: Kjartan Ólafsson Yfirlýsing Ég lýsi því hér með yfir að ég einn er höfundur þessa verkefnis og að það er ágóði eigin rannsókna ____________________________________ Rögnvaldur Már Helgason Það staðfestist hér með að lokaverkefni þetta fullnægir að mínum dómi kröfum til B.A.– prófs við Hug- og félagsvísindasvið ____________________________________ Kjartan Ólafsson                               ii Útdráttur   Marshall McLuhan hélt því fram að við værum of upptekin af efni miðla til þess að taka eftir því hvaða áhrif miðlarnir sjálfir hafa á okkur. Þeir breyta lífsmynstri okkar, hugsunum og venjum en ekki er víst að við séum meðvituð um þessar breytingar á meðan þeim stendur. Steve Jobs kynnti spjaldtölvu Apple, iPad, til sögunnar árið 2010 og í kjölfarið varð spjaldtölvueign nokkuð algeng. Slíkar tölvur bjóða upp á nýja möguleika í dreifingu á rafrænu efni og ljósvakamiðlun í gegnum internettengingu. Í þessari ritgerð verður leitast við að rannsaka þann mun sem fólk finnur á milli þess að lesa dagblöð í spjaldtölvu eða á pappír. Í hverju lýsir þessi munur sér, nær hin rafræna útgáfa fyrir spjaldtölvur að líkja eftir pappírsútgáfunni og hefur fólk trú á því að rafræn útgáfa sé það sem koma skal? Átta viðmælendur tóku þátt í tveimur rýnihópum en í öðrum þeirra voru spjaldtölvueigendur. Niðurstöður gefa til kynna að sú útgáfa sem dagblöð bjóða upp á í dag fyrir spjaldtölvur sé ekki nógu fullnægjandi að mati notenda en að slík útgáfa geti vel orðið betri og algengari. Abstract Marshall McLuhan claimed that we are to distracted by the content of mediums to notice the effects that the mediums themselves have on us. They change our way of living, our thoughts and habits but it is not certain that we aware of those changes as they happen. Steve Jobs introduced Apple’s tablet computer, the iPad, in 2010 and tablet ownership increased consequently. Such computers offer new options in distribution of digital content and broadcasting via internet connection. The aim of this essay is to study the difference that user acknowledge between reading newspapers in tablets or on paper. What is the difference, does the digital publication imitate the paper publication and do the users believe that the digital publication is the future? Eight interviewees participated in two focus groups and one of them included tablet owners. The results indicate that the publication that newspapers offer today for tablets is not sufficient according to the users, but that such publication can improve and become more common.   iii Efnisyfirlit 1.   Inngangur  .....................................................................................................................  2   2.   Fræðilegur  bakgrunnur  ..........................................................................................  4   2.1.   Marshall  McLuhan  ..........................................................................................................  4   2.2.   Spjaldtölvueign  og  lestur  í  Bandaríkjunum  ..........................................................  6   2.3.   Netnotkun  og  spjaldtölvueign  í  Finnlandi  og  Kanada  ........................................  7   2.4.   Fréttablöð  á  netinu  og  dagblaðalestur  Íslendinga  ..............................................  8   3.   Skilgreiningar  .............................................................................................................  9   3.1.   Hvað  er  prentmiðill?  .....................................................................................................  9   3.2.   Hvað  er  “rafrænn”  miðill?  ...........................................................................................  9   3.3.   Eiginleikar  spjaldtölva  ...............................................................................................  10   3.4.   Útgáfa  þriggja  stærstu  fréttablaðanna  á  Íslandi  fyrir  spjaldtölvur.  ............  10   3.5.   Breyting  á  útgáfu  bandaríska  tímaritsins  Newsweek  ......................................  12   4.   Aðferðafræði  .............................................................................................................  13   4.1.   Eigindlegar  rannsóknaraðferðir  .............................................................................  13   4.2.   Rýnihópar  .......................................................................................................................  13   4.3.   Viðtalsrammi  .................................................................................................................  14   4.4.   Rannsóknarspurning  ..................................................................................................  15   5.   Niðurstöður  ...............................................................................................................  15   5.1.   Hlutverk  dagblaða  .......................................................................................................  15   5.2.   Tenging  við  samfélagið  ...............................................................................................  17   5.3.   Venjur  og  upplifun  .......................................................................................................  19   5.4.   Munur  á  röð  ....................................................................................................................  21   5.5.   Umhverfisvernd  ............................................................................................................  22   5.6.   Skynjun  ............................................................................................................................  24   6.   Umræða  ......................................................................................................................  27   7.   Heimildaskrá  ............................................................................................................  30   8.   Viðauki  1  ....................................................................................................................  32   9.   Viðauki  2  ....................................................................................................................  45 1. Inngangur Á 20. öldinni urðu miklar tækniframfarir og þær hafa haldið áfram fram á 21. öld. Dagblöð virðast hingað til hafa staðist samkeppni frá sjónvarpi og útvarpi og hið prentaða orð hefur eiginleika sem ekki er hægt að fanga vel í þessum miðlum. Internetið er hinsvegar miðill sem byggir í raun á sömu eiginleikum og hið prentaða orð og er þar að auki ljósvakamiðill, þ.e. hægt er að nýta internetið til sjónvarps- og útvarpssendinga. Á netinu er hægt að lesa, horfa og hlusta, allt í gegnum eitt tæki. Þó hefur tölvum ekki tekist að leysa útvarpstæki, sjónvarpstæki eða prentuð dagblöð af hólmi enn sem komið er og ætla má að svo verði ekki að fullu í nálægri framtíð. Síðan Steve Jobs kynnti spjaldtölvuna iPad árið 2010 má segja að hlutverk einkatölvunnar hafi gjörbreyst. Spjaldtölva er með snertiskjá og í henni er hægt að sinna nánast öllu því sem hægt er að gera á venjulegri heimilistölvu en hún getur einnig verið ljósvakamiðill, í gegnum internettengingu (Tablet computer, 2013). Snertiskjárinn gerir það að verkum að mögulegt er að setja dagblöð og bækur upp á þann hátt að notandanum finnist hann vera að fletta á milli blaðsíðna við lesturinn. Því er það mögulegt í dag að fá dagblöðin send beint í spjaldtölvuna, í þar til gerð smáforrit. Hvaða breytingar spjaldtölvan mun hafa á líf fólks og venjur þess mun koma í ljós þegar félagsfræðingar framtíðarinnar líta til baka. Marshall McLuhan var einn virtasti fræðimaður síns tíma og kenningar hans eiga enn í dag vel við. Samkvæmt hans kenningum eru neytendur fjölmiðla of uppteknir af sjálfu efni fjölmiðlanna til þess að taka eftir þeim breytingum sem miðlarnir hafa á líf okkur og venjur (Þorbjörn Broddason, 25, 2005). Rannsóknir í Bandaríkjunum sýna að spjaldtölvueign hefur aukist jafnt og þétt síðan iPad kom á markað árið 2010 og þar er einnig hægt að merkja aukinn lestur rafrænna bóka (Rainie, 2012). Spjaldtölvan hefur því áhrif en hver þau áhrif eru mun, eins og fyrr segir, koma í ljós þegar horft verður til baka síðar. Í þessari ritgerð verður reynt að leitast við að rannsaka hvort lesendur dagblaða upplifi dagblöð sem gefin eru út á rafrænu formi á annan hátt en þau sem gefin eru út í pappírsformi. Við rannsóknina var eigindlegum rannsóknaraðferðum beitt og viðmælendur fengnir til að vera með í sitt hvorum rýnihópnum. Annar   2 hópurinn, spjaldtölvuhópur, samanstóð af spjaldtölvueigendum sem allir höfðu reynslu af því að lesa dagblöð í pappírsformi. Hinn hópurinn, pappírshópur, samanstóð af fólki sem les dagblöð reglulega. Báðir hópar fengu sömu spurningar og svör þeirra voru borin saman eftir að þau höfðu verið flokkuð. Með því að skoða svörin má betur gera sér grein fyrir því hvort munur sé á upplifun þess að lesa dagblað á pappír eða rafrænt og einnig í hverju sá munur felst.       3 2. Fræðilegur bakgrunnur 2.1. Marshall McLuhan Einn sá fræðimaður sem hefur notið hvað mestrar hylli, bæði í lifanda lífi og eftir dauða sinn, er Marshall McLuhan. Hann fæddist árið 1911 í Edmonton í Kanada og lést árið 1980. Hann skildi eftir sig kenningar sem enn eru í hávegum hafðar hjá fjölmiðlafræðingum og eiga jafnvel við í dag og þær gerðu um og upp úr miðri 20. öld. Þær komu fram í bókum á borð við The Gutenberg Galaxy: The Making of the Typographic man (1962), Understanding Media: The Extensions of Man (1964) og The Medium is the Massage: An inventory of effects (1967, sem hann skrifaði ásamt Quentin Fiore) (Marshall McLuhan, 2013). Í þessari ritgerð verður kenning hans um að skilaboðin séu miðilinn (e. the medium is the message), helst höfð til hliðsjónar. Sýn hans á miðlana sjálfa, fremur en efni þeirra, er á margan hátt afar áhugaverð þegar horft er til baka á tækniþróun tuttugustu aldarinnar og þær breytingar sem hafa orðið á lífsvenjum fólks út frá notkun miðlanna. Í bók sinni, Ritlist, prentlist og nýmiðlar, skrifar Þorbjörn Broddason sérstaklega um McLuhan í kafla um prentlist þar sem farið er yfir sögu hennar frá því að Johannes Gutenberg uppgötvaði nýja prenttækni. Þorbjörn segist ekki geta skilið orð McLuhans á annan hátt en svo að hann telji að eðli fjölmiðla sé mikilvægara en innihald þeirra. Hann vitnar í skrif McLuhans í bókinni Understanding Media: The Extensions of Man þar sem stendur að „innihald hvers miðils sé líkt og ketbitinn sem innbrotsþjófurinn tekur með sér til að dreifa athygli varðhunds hugans“ (Þorbjörn Broddason, 25, 2005). Með því á McLuhan við að efni miðils dreifir athygli okkar frá því hvaða áhrif miðillinn sjálfur hefur á líf okkar, hugsanir og venjur. Það skiptir þannig engu máli hvað við horfum á í sjónvarpi – aðalatriðið er að við séum að horfa á sjónvarpið. McLuhan segir sjálfur í fyrrnefndri bók, „...því það er miðillinn sem skapar og stjórnar mælikvarða og umgjörð mennskra sambanda og aðgerða“1 (þýðing höfundar) (McLuhan, 9, 1964). Í bók sinni, The Gutenberg Galaxy, fjallaði McLuhan um þær breytingar sem stafrófið hefði leitt af sér og þá sérstaklega í samfélagslegu samhengi. Hann lýsti þessu einnig í                                                                                                                 1 „...because it is the medium that shapes and controls the scale and form of human association and action.“   4 viðtali við tímaritið Playboy árið 1969. Frumbyggjar byggðu mikið á skynjunum í gegnum bragð, snertingu, heyrn og lykt og þær gegndu jafnvel stærra hlutverki en sjónin. Þegar stafrófið kom til sögunnar gerði það augun að mikilvægasta skynfærinu. Þeir sem lærðu að lesa urðu skyndilega færir um að skilja og sjá hluti í öðru ljósi og þeir voru tengdir við mun stærra samfélag en þeir höfðu áður þekkt. Frumbygginn, sem nú fór að byggja þekkingu sína á því sem hann las um fór að flokka þekkingu og sérhæfingu. Þannig urðu til mismunandi flokkar hlutverka, stétta, þjóða og þekkingar á kostnað samspils allra hinna skynfæranna sem hafði einkennt samfélag frumbyggjanna (Norden, 1969) Þessi breyting átti sér þó ekki stað í einni svipan, hún spannar kynslóðir og áratugi, ef ekki aldir. Samkvæmt kenningum McLuhans, verðum við ekki vör við þessar breytingar á meðan þær eiga sér stað, því við erum of upptekin við að fylgjast með efni miðlanna til þess að átta okkur á því hvernig þeir breyta lífi okkar. Hann kemst þannig sjálfur að orði að, „...áhrif tækninnar verða ekki til á vettvangi skoðanna eða hugmynda, en þau breyta hlutföllum skynjunnar eða mynstri skilnings jafnt og þétt og án nokkurrar mótstöðu.“2 (þýðing höfundar) (McLuhan, 19, 1964) Þorbjörn Broddason skrifar um það hvernig höfundarréttur varð mikilvægur með tilkomu prentlistarinnar. Gömul handrit, líkt og Íslendingasögur, höfðu engan eiginlegan höfund og jafnvel var gert ráð fyrir því þær væru ekki endanlegar. Þegar farið var að prenta sama texta í miklu magni fór höfundarréttur að skipta máli. Þorbjörn vitnar í Sven Birkerts sem skrifaði árið 1994: „ Hugmyndin um persónu rithöfundarins, þ.e. að tiltekinn einstaklingur skapaði frumlegt verk og teldist síðan höfundur þess, náði ekki vitund almennings fyrr en prentlistin hafði rutt munnlegri geymd til hliðar sem menningarlegum grunni boðskiptanna“ (Þorbjörn Broddason, 26, 2005). Undir þetta tekur greinarhöfundurinn Gary J. Brown (2001). Að hans mati breytist lestrarupplifun á milli kynslóða og sú upplifun er ekki alls ekki sú sama fyrir nútímalesanda og hún var fyrir Johannes Gutenberg. Hann vitnar í rithöfundinn James O’Donell sem sagði að „til þess að sjá nýja miðla út frá þeirra eigin eiginleikum þarf fyrst að komast yfir það stig þar sem venjur eldri miðla eru heimfærðar upp á hina                                                                                                                 2 „The effects of technology do not occur at the level of opinions or concepts, but alter sense ratios or patterns of perception steadily and without any resistance.“   5 nýju“3 (þýðing höfundar) (Brown, 1, 2011). Lestur er ekki bara lestur. Lesendur lesa mismunandi texta í mismunandi tilgangi og lestur er ekki alltaf sama athöfnin. Ákveðnum aðferðum er beitt við lesturinn eftir því hvert markmiðið er og einbeitingin getur verið mjög mismunandi eftir því hvort verið er að lesa sér til skemmtunar, vegna vinnu eða skóla (Brown, 2001). 2.2. Spjaldtölvueign og lestur í Bandaríkjunum Í Bandaríkjunum breyttist hlutfall fullorðinna Bandaríkjamanna sem eiga spjaldtölvur eða lesbretti umtalsvert í kjölfar „jólavertíðarinnar“ árið 2011. Slík tæki voru mjög vinsælar jólagjafir og hlutfall eigenda jókst um níu prósentustig, úr 10% í 19% fyrir hvort tæki um sig. Þetta kom fram í könnun á vegum PEW rannsóknarmiðstöðvarinnar í Bandaríkjunum sem gerð var í desember og janúar árin 2011 og 2012. Verðið á slíkum tækjum hafði lækkað talsvert og einnig komu fram ódýrari valkostir en áður höfðu verið í boði. Í niðurstöðum könnunar má greinilega merkja að aukningin á sér sérstaklega stað hjá þeim sem hafa menntað sig mikið og þar sem tekjur eru með hærra móti. Tæplega þriðjungur þeirra sem höfðu lokið háskólamenntun áttu spjaldtölvu og rúmlega þriðjungur þeirra sem bjuggu á heimilum þar sem árlegar tekjur voru 75.000$ eða meira áttu slíka tölvu (Rainie, 2012). Á svipuðum tíma gerði PEW könnun á rafbókalestri fullorðinna Bandaríkjamanna (Rainie, Zickuhr, Purcell, Madden og Brenner, 2012a). Þar varð einnig aukning sem hélst í hendur við aukna spjaldtölvu- og lesbrettaeign þeirra. Um miðjan desember 2011 sögðust um 17% hafa lesið rafbók á árinu og í febrúar 2012 hafði sú talað hækkað upp í 21%. Í desember var stafrænn lestur einnig skoðaður í víðara samhengi og sögðust þá 43% Bandaríkjamanna, 16 ára og eldri, að þeir hefðu lesið annaðhvort rafbók eða tímarit, fræðitímarit eða fréttagreinar á stafrænu formi á lesbretti eða spjaldtölvu, tölvu eða snjallsíma. Einnig kom það fram að 88% þeirra sem höfðu lesið stafrænar bækur á árinu 2011 lásu einnig prentaðar bækur og lesa jafnframt meira af bókum en aðrir (Rainie, Zickuhr, Purcell, Madden og Brenner, 2012a). PEW framkvæmdi könnun á tímabilunum 5.-8. janúar og 12.-15. janúar, árið 2012, og spurði bandarískt fólk á aldrinum 16-29 ára um lestrarvenjur þeirra (Zickuhr, Rainie,                                                                                                                 3 „It takes several generations to get past the point of depending on the old medium for a way to think about the new and to get the point of exploiting the new medium artfully in its own right.“   6