SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi SDU Faculty of Arts and Sciences Sosyal Bilimler Dergisi Journal of Social Sciences Ağustos 2013, Sayı:29, ss.1-14 August 2013, No:29, pp..1-14 21. Yüzyılda ABD-Çin Rekabeti Ozan ÖRMECĠ ÖZET 21. yüzyıl dünyasının nasıl olacağıyla ilgili projeksiyonlarda en çok iĢlenen konulardan birisi ABD-Çin rekabetidir. “21. Yüzyılda ABD-Çin Rekabeti” adlı bu makalede ABD’nin son yıllardaki düĢüĢü, Çin’in hızlı yükseliĢi ve bu trendler doğrultusunda iki ülke arasındaki rekabetin 21. yüzyılda nasıl seyredeceğiyle ilgili bir özet değerlendirme sunulmakta ve bu denklemde Türkiye’nin pozisyonu değerlendirilmektedir. Bu bağlamda ABD-Çin rekabeti askeri, siyasi, ekonomik, teknolojik ve kültürel alanlarda değerlendirilmekte, iki ülkenin birbirine üstün yönleri hakkında öngörülerde bulunulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Çin Halk Cumhuriyeti, Amerika Birleşik Devletleri, Çin-ABD rekabeti, 21. Yüzyılda küresel liderlik, Başat güç, Türk Dış Politikası. US-China Competition in 21st Century ABSTRACT Among the projections about the world order in 21st century, the most popular one is about US-China rivalry. This article provides a summary of the views about the American decline, Chinese rise and US-China rivalry in 21st century in addition to Turkey’s positioning in this competition. Keywords: People’s Republic of China, United States of American, US-China Rivalry, Global Leadership in 21st Century, Dominant Power, Turkish Foreign Policy. Giriş Polonya asıllı Amerikalı siyaset bilimci Profesör George Modelski tarafından geliĢtirilen baĢat güç (dominant power) kuramına göre; 15. yüzyıldan itibaren dünya tarihi, bazı devletlerin belirli süreler boyunca baĢat güç konumuna yükselmeleri ve sonra bu statülerinden düĢmeleri zinciri içinde bugüne doğru akmaktadır. Bu baĢat güç konumuna yükseliĢ ve düĢüĢ kabaca onlarca hatta yüzlerce yıllık sürelerle olmaktadır. Belirli bir devlet yükselerek dünya denizlerinde egemen duruma geçmekte ve böylelikle okyanuslara yani ticarete egemen olarak baĢat güç haline gelmektedir. Bu süreç sonrasında baka bir güç (challenger) ortaya çıkmakta ve ikisi arasında yaĢanan çatıĢmanın galibi ya da bu Dr., Girne Amerikan Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü 2 21. Yüzyılda ABD-Çin Rekabeti çatıĢmadan yararlanarak yükselen üçüncü bir taraf yeni baĢat gücün kim olacağını ortaya koymaktadır.1 Bu kurama göre 15. ve 16. yüzyıllar önce Portekiz, sonra Ġspanya’nın, 17. yüzyıl Hollanda’nın, 18. yüzyıl Fransa’nın, 19. yüzyıl ise Ġngiltere’nin denizlere egemen olarak baĢat güç olduğu dönemlerdir. Modelski’nin kuramında 20. yüzyıl Ġngiltere’ye karĢı Almanya’nın ortaya çıktığı ve bu ikisinin birbirini zayıflatmasından yararlanan üçüncü aktör konumundaki ABD’nin baĢat güç haline geldiği dönemdir. 2. Dünya SavaĢı sonrası süper güç haline gelen ABD ise 1950’den sonra kendisine meydan okuyan diğer bir süper güç adayı olan SSCB ile mücadele etmiĢ, ancak komünizmin yıkılmasıyla konumunu korumayı baĢarmıĢtır. 2000’lerden bu yana ABD ile Çin arasında yeni bir baĢat güç olma mücadelesinin baĢladığı söylenmektedir. Bu mücadeleden galip çıkan ülkenin ya da bu mücadele sayesinde güçlenen üçüncü bir ülkenin 21. yüzyılın süper gücü olacağı iddia edilmektedir.2 Çin Yükselişi Çin köklü ve zengin tarihi, kendine özgü uygarlık yapısı, dünyanın en kalabalık ülkesi olma durumu, son 20-25 yıl içerisinde inanılmaz hızlı büyüyen ekonomisiyle dünyada son yıllarda en çok dikkat çeken ve konuĢulan ülke durumundadır. 19. yüzyılda Batı’daki hızlı geliĢmeler karĢısında bocalayan ve sanayileĢme-modernleĢme trendine ayak uyduramayan Çin, tarihi ticaret yollarının da önemini kaybetmesiyle dünya siyasetinde arka plana itilmek durumunda kalmıĢ, hatta büyük güçler karĢısında askeri yenilgiler alarak bir bölüm topraklarını da kaybetmiĢtir. 1949 yılında Mao önderliğinde kurulan Çin Halk Cumhuriyeti, baĢlarda “planlı ekonomi” ve “kültür devrimi” denemeleri içerisinde facialar yaĢamasına karĢın, 1976 yılında Mao’nun ardından baĢa geçen Deng Xiaoping’in gündeme getirdiği “sosyal piyasa ekonomisi” modeli ile kısa sürede yükseliĢe geçti.3 Mao’nun son yıllarında dünya üretimindeki payı yüzde 5’lere kadar düĢen Çin’in toparlanması adına Xiaoping, öncelikle klasik kumanda ekonomisi uygulamaları olan fiyat kontrolü, tarım komünleri, materyal denge planlaması, sınırlı dıĢ ticaret gibi ilkeleri reddetti ve piyasa ekonomisi için gerekli düzenlemeleri yaptı. Bu dönemde büyük bir yüzölçümüne sahip olan Çin’de farklı bölgelerde farklı ekonomik modeller denendi ve yabancı sermaye giriĢleri ve dıĢ ticaret önem kazandı. Piyasa ekonomisine geçilmesiyle beraber sistemde çok gerekli olacak güçlü bir bankacılık sisteminin (devlet kontrolünde de olsa) temelleri atıldı. Böylelikle 1976’dan 1995’e gelindiğinde Çin’in dünya üretimindeki payı yüzde 11’e ulaĢtı. 1997-2002 döneminde kamu iktisadi teĢekküllerinin verimsiz hale gelmesi ve teknolojik yetersizlik gibi sebeplerle Çin ekonomisi kısa süreli bir durgunluk yaĢadı. Bu dönemde kamu iktisadi teĢekküllerinin finansal pozisyonları kötüleĢti ve karlılık oranları da azaldı. 1 Bu teorinin güzel bir özeti için; Sander, Oral, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, 2006, Ankara: Ġmge Kitabevi. 2 Bu konuda önceden yapılmıĢ bir çalıĢma için; Kızıltan, Alaattin (2004), “Tek Kutuplu Bir Dünyada Çin Halk Cumhuriyeti’nin Süper Güç Olabilirliği”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 5, Sayı 1. 3 Bu konuda güzel bir özet çalıĢması için; Sandıklı, Atilla (2009), “Geleceğin Süper Gücü Çin”, Bilge Strateji, Cilt 1, Sayı 1, Güz 2009. Ozan ÖRMECİ 3 Kamu iktisadi teĢekküllerindeki karlılık oranları 1987’de % 8’lerden, 1994’te % 2’lere düĢtü.4 1996’nın ilk çeyreğinde ise, kamu iktisadi teĢekkülleri ilk defa bir bütün olarak zarar etti. Bankalar açısından geri dönmeyen krediler büyük bir miktara ulaĢtı. Bu sorunu Çin daha fazla dıĢ yatırım, teknoloji taklidi ve ithalatı ve verimsiz kit’lerin özelleĢtirilmesi, büyük ve verimli olanların ise elde tutulması politikasıyla aĢtı. 2003 yılından sonra ise Çin ekonomisinde aĢırı ısınma yani talep fazlası nedeniyle ortaya çıkan enflasyonist baskı eğilimleri görülmeye baĢlandı. Çin’de arz-talep eĢ zamanlı arttığı için sorun fiyat artıĢları olmaktan çıkmıĢ, bunun yerine yatırımlardaki aĢırı artıĢlar endiĢe verici boyutlara gelmiĢti. Bu dönemdeki yatırım artıĢlarının nedeni ise, devlet denetiminde olan bankaların verimli kredi dağıtamamalarıydı. Bu geliĢmeler üzerine Çin’de ekonomiyi soğutma tedbirleri gündeme geldi. BaĢbakan Jiabao’nun kararıyla banka kredilerine sınırlandırmalar ve yatırım projelerine daha sıkı denetimler getirildi. Mali disiplin sağlandı, firmalar daha az kredi, daha çok öz sermaye ile iĢ yapmaya zorlandı. Tedbirler ekonomiyi toparladı ve kısa sürede Çin ekonomisi yüksek oranlarda büyümeye baĢladı. Alınan önlemlerle birlikte Çin, ekonomide aĢırı-ısınma eğiliminden çıkmayı baĢladı. Ġzleyen yıllarda ekonomi ortalama % 9-10 civarında büyüme oranlarını yakaladı. Sırasıyla 2003 yılında % 9.3, 2004’te 9.2, 2005’de 9.9, 2006’da 10.7, 2007’de ise 11.4’lük büyüme oranlarına ulaĢtı.5 Bu dönemde dünya ortalaması yüzde 5’ler civarında büyürken, Çin ekonomisi ortalama yüzde 10’lar civarında büyüdü. GSYĠH’sı satın alma gücü paritesine göre 12 trilyon doları geçti ve yarattığı bu değer ile ABD’nin ardından dünyanın ikinci büyük ekonomisi durumuna geldi. Bugün Çin dıĢ yatırımlar ve ihracat açısından dıĢa bağımlı bir ülke olmasına karĢın, dünyada bütçe fazlası veren nadir ülkelerden biridir. Çin’in 260 milyar dolara yakın dıĢ ticaret fazlası vardır. Yine bugün Çin dünyanın yükselen gücü ve baĢat güç olma adayıdır. ABD ve Almanya’dan sonra üçüncü büyük ihracatçı ülke olan Çin, artık sadece ucuz mal ve tarım ürünleri değil, ileri teknoloji de ithal etmeye baĢlamıĢtır. Uluslararası Para Fonu’na ve Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olan Çin’de halen 450.000’in üzerinde yabancı Ģirket faaliyet göstermektedir.6 OECD’de yapılan projeksiyonlar, halen satın alma gücü paritesine göre dünyanın ikinci büyük ekonomik gücü olan bu ülkenin 2027’ye kadar yeni ekonomik süper güç olabileceğini ortaya koymaktadır. Goldman Sachs’ın bir çalıĢmasında, çok ciddi bir siyasi-ekonomik bunalım veya doğal felaket çıkmaması ve büyümenin sürdürülebilir kılınması durumunda, Çin’in 2050’de $44 trilyonluk GSMH büyüklüğüne ulaĢacağını öngörülmektedir. Ekonomideki bu göz alıcı yükseliĢine rağmen Çin’in dünya siyasetindeki ağırlığı henüz bir süper güç adayı olan ülkeye uygun boyutlarda değildir. Bunun birincil sebebi Çin’in askeri kapasite ve teknolojisinin ABD’ye meydan okuyabilmek için yetersiz oluĢu ve büyümesini ABD’ye bağımlı gerçekleĢtirmesidir. Ġkinci önemli neden henüz dıĢ politikada 4 age. 5 age. 6 Çin ekonomisi üzerine bir değerlendirme için; GüneĢ, Köken (2012), “Çin Açılımı: Türk Çin Politik ve Ekonomik ĠliĢkilerinde Yeni Boyut”, Uluslararası Politika Akademisi, EriĢim Tarihi: 15.04.2012, EriĢim Adresi: http://politikaakademisi.org/?p=630. 4 21. Yüzyılda ABD-Çin Rekabeti dünya liderliğine soyunabilecek bir birikiminin olmayıĢıdır. Üçüncü önemli neden ise Çin’in Doğu Türkistan, Tibet, tek parti yönetimi, insan hakları ihlalleri, gelir adaletsizliği uçurumu gibi kendi iç sorunlarıdır. Dördüncü bir neden olarak Çin’in ABD gibi dünyaya sunabileceği ileri bir kültürel, siyasi modelinin olmayıĢı gösterilebilir. Tüm bu nedenlerle Çin dıĢ politikada temkinli bir büyüme stratejisi izlemekte, mütekabiliyet, egemenlik ve toprak bütünlüğüne saygı, baĢka devletlerin iç iĢlerine karıĢmama prensiplerine sadık kalmaktadır. Çin’in dıĢ politikada en önemli hedefleri Ģöyle sıralanabilir; Temkinli davranarak ABD ve Batı dünyasını ürkütmeden ekonomik ve askeri geliĢimini tamamlamak, Hong Kong ve Macau’da baĢarıyla uyguladığı taktikle Tayvan’ı da bünyesine katmak, Hızla artan enerji ihtiyacını karĢılamak için Orta Doğu’da söz sahibi olmak ve Afrika, Orta Asya ve Latin Amerika gibi yeni enerji pazarlarına girmek, ġanghay ĠĢbirliği Örgütü, ASEAN ve APEC gibi uluslararası kurumlarla bölgede barıĢ içerisinde kendi üstünlüğünü tesis edebilmek. Çin’in en büyük çekinceleri ise Batılı ülkeler açısından büyük bir pazar olmasına karĢın, baĢat güç pozisyonunu kaybetmek istemeyecek halihazırdaki süper güç ABD ile henüz tam anlamıyla güçlenmeden bir çatıĢma ortamı içerisine girmek ve otoriter siyasi modeli nedeniyle içerisinde karıĢıklık çıkarılmasıdır. Bu eksikliklerine rağmen Çin’in daha Ģimdiden dünya liderliği konusunda yavaĢ yavaĢ hamleler yapmaya baĢladığı görülmektedir. Geçtiğimiz yıl Çin’in en büyük petrol iĢletmesi Çin Ulusal Petrol ĠĢletmeleri Irak’ta El Ahdab petrol alanında üretime baĢlamıĢtır.7 Çin’in birkaç ay önce BirleĢmiĢ Milletler Güvenlik Konseyi’nde Rusya ile beraber Suriye konusunda uluslararası bir müdahaleye kapıları kapatan “hayır” kararı da son dönemdeki atağının bir göstergesidir. Çin yükseliĢiyle ilgili en büyük çekince ise Çin’in güçlendikçe kendi otoriter siyasal ve yarı devletçi ekonomik modelini dünyaya dayatabilecek olmasıdır. Çin’in ülkelerin iç iĢlerine karıĢmama yaklaĢımı da insan hakları ihlalleri ve demokratik iĢleyiĢ açısından riskler barındırmaktadır. Amerikan Düşüşü Son dönemde strateji analizlerinde Çin’in ekonomik yükseliĢi kadar sık kullanılan bir diğer kavram da American Decline yani Amerikan DüĢüĢü’dür. 21. yüzyıl baĢlarında dünyanın tek süper gücü konumundaki ABD, 11 Eylül 2001 saldırıları sonrası izlenen hatalı politikaların da etkisiyle giderek dünya siyasetindeki baĢat konumunu kaybetmektedir. Bu gidiĢatta temel etken; ABD’de 2000’li yılların baĢında iktidardaki yeni-muhafazakar (neo- con) çevrelerin yaklaĢmakta olan ekonomik çok kutupluluğu görmeden, muazzam askeri üstünlüklerine dayalı olarak uluslararası hukuk ve müttefiklik iliĢkilerini aĢar ölçüde kendi çıkarlarına odaklanmasıydı. Bu durum ABD’nin dünya çapında prestij kaybına ve müttefiklerinde oluĢan hayal kırıklıklarına yol açtı. Öte yandan 11 Eylül saldırılarının Ģokuyla uygulamaya sokulan sert “terörizmle mücadele” önlemleri ABD’nin yumuĢak güç açısından en önemli avantajı olan demokrasisini ve imajını gölgeledi. ABD ulusallaĢtıkça küresel gücü azaldı. Irak’ta giriĢilen müdahale ABD’nin hiç istemediği Ģekilde Ġran’ın bu 7 Yıldızoğlu, Ergin (2011), “Ç’K’P 90 YaĢında”, EriĢim Tarihi: 17.04.2012, EriĢim Adresi: http://erginyildizoglu.blogspot.com/2011/07/ckp-90-yasnda.html. Ozan ÖRMECİ 5 ülke ve bölge üzerindeki etkisini arttırdı, bir ġii hilalinin oluĢmasına neden oldu. ĠĢgal döneminde ABD ve Ġngiliz askerlerinin bazı eylemleri (cami bombalamak, Iraklı mahkumlara yapılan iĢkence ve cinsel taciz görüntüleri vs.) Ġslam dünyasında büyük tepkilere neden oldu. Son olarak Wikileaks’in gizli Amerikan yazıĢmalarını açığa çıkarması ABD açısından çok büyük bir prestij ve güven kaybına neden oldu. ABD Arap Baharı sürecinde gösterdiği demokrasi yanlısı tutumla bu imajını düzeltmeyi bir nebze olsun baĢardı. Hepsinden önemlisi Amerikan liderliğinin en önemli ayağı olan askeri gücün aĢırılığı (tüm dünyaya yayılmıĢ olan 800’ün üzerinde üs - ABD’nin savunma harcamaları kendisinden sonra gelen en büyük 20 ülkenin toplam savunma harcamalarından daha büyüktür) dünya liderliği konusunda ABD’nin diğer bir önemli ayağı olan ekonomik gücünün azalmasına ve Amerika’nın büyük cari açık oranlarına ulaĢmasına neden oldu. Büyük askeri güç ekonomik sorunlara sebep oldu, Ģimdi bu ekonomik sorunlar da askeri gücün azalmasına neden olabilir. Özellikle finans sektöründe etkileri hissedilen 2009 ekonomik krizi de ABD açısından önemli bir darbe oldu. 2009 ekonomik krizi sonrası devletin bankalara yaptığı ekonomik yardımlar neo-liberal modelin ciddi biçimde sorgulanmasına neden oldu. ABD ve Batı dünyasının ekonomik modeli irtifa kaybetti. Jacques Martin Çin Dünyayı Yönetince8 adlı kitabında küreselleĢme hadisesinin de ABD açısından baĢlarda olumlu seyrediyor olmasına karĢın, artan yerel/kültürel etkiler nedeniyle uzun vadede Amerikan modelinin zayıflamasına yol açacağını iddia etmektedir. Önceden Batı ve ABD ile özdeĢleĢtirilen modernlik, lüks yaĢam, kapitalizm, gökdelenler bugün tüm dünyaya yayılmaktadır. Bunların sonucunda birçok gözlemciye göre dünyanın gidiĢatı farklı coğrafyalarda güçlenen ekonomilere (Çin, Türkiye, Brezilya, Hindistan, Rusya – T-BRIC) paralel olarak giderek artan ölçüde çok kutupluluk düzenini getirecek ve bu da ABD’nin süper güç konumunu zayıflatırken, Çin’in yükselen güç konumunu pekiĢtirecektir.9 Ancak ABD’nin de liderliğini korumak adına elinde hala ciddi kozları bulunmaktadır. 8 Martin, Jacques (2009), When China Rules the World: The End of the Western World and the Birth of a New Global Order, Penguin Press HC. 9 Bu konuda daha Ģimdiden Amerikalı strateji uzmanlarınca dikkatle değerlendirilmektedir. Bir örnek için; “Çin’in YükseliĢi ABD Ġçin Bir Tehdit Mi?”, Münazara: Zbigniew Brzezinski ve John J. Mearsheimer (Türkçesi Ertuğrul Aydın), DÜBAM, EriĢim Tarihi: 16.04.2012, EriĢim Adresi: http://www.dunyabulteni.net/file/2010/munazara-cinin-yukselisi-abd-icin-bir-tehdit-mi.pdf. 6 21. Yüzyılda ABD-Çin Rekabeti ABD-Çin rekabeti anlatılırken sıklıkla kullanılan bir illüstrasyon: Amerikan Kartalı Çin Ejderhası’na karĢı... ABD ve Çin 1972’deki detant sürecinde Mao-Nixon karĢılaĢmasından ve 1979’da kapsamlı diplomatik iliĢkiler kurulmasından bu yana ABD-Çin iliĢkileri sürekli ve istikrarlı biçimde yürümüĢtür. Deng’in dıĢ dünya ile sorunsuz ve barıĢçı bir ortam yaratıp, bu sayede “çabaları ve kaynakları ekonomik kalkınma üzerinde yoğunlaĢtırma stratejisi” çerçevesinde Çin’in dıĢ politikasında Amerika en baĢ köĢeyi kaplamaktadır. Bugün askeri, siyasi, ekonomik, teknolojik ve kültürel alanlarda baĢat güç olmak için mücadele eden bu iki ülkenin iliĢkisi ekonomik bağlantıların yoğunluğu nedeniyle benim simbiyoz (symbiosis) ya da mutualizm (mutualism) adını verdiğim, yani karĢılıklı çıkarlara dayalı ortak bir yaĢam modeline uymaktadır. Ancak özellikle iktisadi açıdan Ģu an için geçerli gözüken simbiyoz modeli orta vadede diğer alanlardaki rekabet nedeniyle kolaylıkla çatıĢmacı bir iliĢkiye dönüĢme riskini taĢımaktadır. ABD-Çin rekabetini 5 ana baĢlık altında inceleyebiliriz; Askeri rekabet, Siyasi rekabet, Ekonomik rekabet, Teknolojik rekabet ve Kültürel rekabet. A-) Askeri Rekabet: 2012 yılı baĢında Amerikan BaĢkanı Barrack Obama’nın Pentagon’da yanına kuvvet komutanlarını ve Savunma Bakanı’nı alarak açıkladığı ABD’nin Ozan ÖRMECİ 7 yeni savunma stratejisinde10 Çin’e atfedilen önem açıkça görülmektedir. “Ulusumuz bir geçiĢ anındadır” (momentinde) saptamasıyla baĢlayan raporda Irak SavaĢı’nın baĢarıyla tamamlandığı, Afganistan’da El Kaide’nin büyük ölçüde yok edilerek durumun iyileĢtirildiği ve Bin Ladin’in öldürüldüğü vurgulanarak geçmiĢ dönemdeki hedeflerin büyük ölçüde gerçekleĢtirildiği anlatılıyor. Raporun en dikkat çekici özelliği; ilk bölümünde ABD-Çin rekabetine ıĢık tutar Ģekilde ABD’nin stratejik güvenlik değerlendirmesinde Orta Doğu’nun ikinci sıraya düĢmesi ve Asya-Pasifik’in ilk sıraya çıkması.11 Avrupa ve Latin Amerika’nın bu aĢamada sözü edilmiyor lakin Avrupa, küresel güvenliğin sağlanması açısından ABD’nin en kararlı, öncelikli ortaklarının evi olarak saptanarak yine de bir “Batı ve geri kalanlar” resmi oluĢturuluyor. Rapor bu aĢamada, Asya Pasifik bölgesinde yükselirken dengeleri değiĢtirmeye baĢlayan Çin’e karĢı Hindistan ve Japonya’yı dengeleyici unsurlar olarak saptıyor. Raporda Ortadoğu söz konusu olduğunda, “Arap uyanıĢı” olarak nitelenen geliĢmeler ve Ġran’ın nükleer silahlar edinme olasılığının en önemli güvenlik sorunları olarak öne çıktığı görülüyor. Bu bölgede güvenlik, ABD’nin doğrudan müdahalesinden çok Körfez ülkelerine ve diğer ülkelerle iĢbirliğine dayandırılıyor. Raporun ikinci bölümünde ABD Silahlı Kuvvetleri’nin yeni ilkeleri açıklanarak; ABD’nin aynı anda iki büyük savaĢı birden sürdürme kapasitesine sahip olma ilkesinden bir büyük savaĢ, bir de yerel çatıĢmayı sürdürme kapasitesine sahip olma hedefine geçtiği vurgulanıyor.12 Bu yeniden düzenlemede, her alanda hız ve biliĢim öne çıkıyor; teknolojik üstünlüğe vurgu yapılıyor.13 Raporun ruhu incelendiğinde; ABD’nin savunma bütçesindeki kısıntıların da zorunlu bir sonucu olarak yeni dönemde Afganistan ve Irak gibi büyük cephe savaĢlarından ziyade belli bölgelere özel operasyonlar düzenleyebilecek özel kuvvetlere ağırlık vereceği anlaĢılıyor.14 Bu bağlamda, bölgeleri eriĢime kapatabilecek ülkeler olarak Ġran ve Çin’in isimleri ilk kez ve birlikte anılıyor. Raporda siber alem ve dijital ağlar da ilk kez ciddi olarak birer mücadele olanı olarak ifade ediliyor, siber güvenlik konusunda gerekli hazırlıkların yapılması isteniyor. Raporun son bölümünde ise ABD ordusunun iç örgütlenmesi, güçlerin dağılımıyla ilgili sorunlar ele alınıyor; “ordunun yapısının” korunmasıyla “harekete geçme hızı” arasındaki iliĢkiyi, mali kaynaklardaki daralmanın getirdiği koĢullarda dengelemenin ilkeleri ortaya konuyor. Rapordan da anlaĢılacağı üzere ABD 21. yüzyıl baĢlarında savunma konseptini Çin merkezli yeni bir paradigmaya oturtuyor. 2002 yılında ilan edilen savunma stratejisinden farklı olarak, baĢat güç konumunun zayıflamasına ilaç olarak yeni büyük askeri müdahaleler yerine, ABD’nin 10 “ABD’nin Küresel Liderliğini Korumak Ġçin 21. Yüzyılın Savunma Öncelikleri” baĢlıklı rapora bakılabilir. EriĢim Tarihi: 23.08.2012, EriĢim Adresi: http://graphics8.nytimes.com/packages/pdf/us/20120106- PENTAGON.PDF. 11 age. 12 age. 13 Yıldızoğlu, Ergin (2012), “ABD’nin Yeni Savunma Stratejisi (I)”, EriĢim Tarihi: 17.04.2012, EriĢim Adresi: http://erginyildizoglu.blogspot.com/2012/01/abdnin-yeni-savunma-stratejisi-i.html. 14 Yıldızoğlu, Ergin (2012), “ABD’nin Yeni Savunma Stratejisi (II)”, EriĢim Tarihi: 17.04.2012, EriĢim Adresi: http://globalpolitikultur.blogspot.com/2012/01/abdnin-yeni-savunma-stratejisi-ii.html. 8 21. Yüzyılda ABD-Çin Rekabeti kendisine rakip olabilecek ülkeleri zayıflatmaya yönelik realpolitik’e dayalı bir güçler dengesi politikası uygulaması öneriliyor. Ergin Yıldızoğlu’na göre “rakiplerin, bölgesel sorunlar içinde boğularak, küresel hesaplara girecek bir konuma ulaĢmalarının engellenmesi ve rakipler arasındaki çatıĢmalara son anda müdahale ederek avantaj elde edilmesi”15 bu yeni savunma konseptinde en önemli taktikler olarak ortaya çıkıyor. Bu bağlamda ABD’nin yeni dönemde bölgesel çatıĢmaları kaĢıyacağı ve Çin’i bu Ģekilde zayıflatmaya çalıĢacağı düĢünülebilir. 2005 yılında ABD Kongresi Silahlı Kuvvetler Komitesi tarafından önerilen askeri kuvvet planlamalarına iliĢkin senaryolar içerisinde Kuzey Kore, Ġran, Pakistan ve Hindistan’ın yanında Çin’e yönelik “Büyük Güç KarĢılaĢması” adı verilen bir savaĢ senaryosu da bulunmaktadır.16 Bu senaryonun geliĢimi Çin’in Tayvan’ı kontrol altına almak istemesiyle baĢlamaktadır. Buna tepki gösteren ABD’ye karĢı Çin, Ruslardan alınan Glonass sistemi ve Japonya ve Güney Kore’ye üslerini ABD’ye kullandırmama konusunda yapacağı siyasi tehditlerle bölgede bir müddet kontrolü eline almaktadır. Fakat daha çok hava ve deniz savaĢı olarak geçeceği öngörülen bu savaĢ senaryosunda, ABD özellikle hava kuvvetleriyle çok ağır basacağı ve Filipinler, Tayland ve Singapur’daki üslerini kullanabileceği için sonuçta Çin’e karĢı galip gelebilecektir.17 Son dönemde Çin de askeri anlamda boĢ durmamakta ve özellikle donanmasını ve hava kuvvetlerini güçlendirmektedir. Çin’in ilk uçak gemisi olan ġi Lang kısa bir süre önce denize indirilmiĢtir. Eski bir Sovyet uçak gemisi olan Varyag’ın tamir edilmesiyle oluĢan ġi Lang’ın açılacağı Pasifik’te ise ABD’nin beĢ nükleer güçlü süper uçak gemisi ve altı taarruz gemisi bulunuyor. Deniz kuvvetleri bakımından yaptığı atağa rağmen Çin henüz ABD’nin çok gerisinde bulunuyor. Çin teknoloji taklidi ile baĢladığı silahlanma konusunda son dönemde ileri gitmeye baĢlamıĢtır. Buna bir diğer örnek de Çin’in Amerikan F-117 Stealth Fighter (Hayalet Uçak) uçaklarından örnekleyerek oluĢturduğu J-20 uçaklarıdır. Radara yakalanmayan bu tip uçakların sağlıklı bir Ģekilde üretilmeye baĢlaması Çin hava kuvvetlerinin güçlenmesi açısından kritik bir faktör olabilir. B-) Siyasi Rekabet: Çin’in ekonomik yükseliĢine paralel olarak zamanla dünya siyasetinde daha fazla söz sahibi olmaya çalıĢacağı görülmektedir. RAND’ın hazırladığı son Çin raporunda Çin dıĢ siyasetinde altı önemli ilke Ģöyle özetlenmiĢtir; 15-20 yıl süreyle büyük bir savaĢın çıkmaması yönünde gayret, küreselleĢme süreci ile ekonomik büyümeye devam etmek, ABD’nin zayıflatılmasıyla çok kutuplu ve Çin’in bir lider adayı olarak ortaya çıkabileceği bir düzenin yaratılması, Afrika ve Orta Doğu’da enerji kaynaklarına ulaĢılması ve enerji güvenliğinin sağlanması, Çin’i de etkilemesi muhtemel doğal felaketler, uluslararası terörizm, salgın hastalıklar, insan kaçakçılığı vb. klasik olmayan güvenlik 15 Yıldızoğlu, Ergin (2012), “ABD’nin Yeni Savunma Stratejisi (I)”, EriĢim Tarihi: 17.04.2012, EriĢim Adresi: http://erginyildizoglu.blogspot.com/2012/01/abdnin-yeni-savunma-stratejisi-i.html. 16 Yılmaz, Sait (2008), “ABD’nin SavaĢ Senaryoları; Nükleer Çözümler ve Füze Kalkanı”, EriĢim Tarihi: 16.04.2012, EriĢim Adresi: http://www.beykent.edu.tr/WebProjects/Web/egitim.php?CategoryId=830& ContentId=640&phpMyAdmin=26b1ab37aa748d52c4747d623bec741b. 17 age. Ozan ÖRMECİ 9 tehditleri karĢısında bölgesel ve küresel iĢbirliklerine gidilmesi, dünya kamuoyundaki Çin tehdidi söyleminin Çin yükseliĢi Ģeklinde revize edilmesi.18 Fakat siyaseten Çin’in oldukça önemli dezavantajları bulunmaktadır. Öncelikle Çin, siyasi birikim anlamında henüz bir süper güç olma kapasitesine sahip değildir ve Çin üniversitelerinin son yıllarda sosyal bilimler alanındaki göz kamaĢtırıcı geliĢimine rağmen bu alanda ABD ile mücadele etmesi zor gözükmektedir. Kalabalık ve niteliksiz Çin nüfusu, beyin göçü sayesinde daha da güçlü hale gelen ABD eliti karĢısında oyunu doğru kurgulayamayabilir. Öte yandan ABD’nin de bozulan imajını düzeltebilmek adına Arap Baharı sürecinde açıkça görülebileceği üzere daha farklı bir dıĢ politikaya yöneldiği gözlenmektedir. Bu politikada siyaseten zayıf müttefikler istenmemekte ve demokrasinin dıĢ politikada araçsallaĢtırılmasıyla bir tek-parti rejimi olan Çin’in model ülke olma konumunun zayıflığı ortaya çıkarılmaktadır. Çin’in dıĢ politikada cazibesi, ülkeler arasında egemenlik ve toprak bütünlüğüne dayalı eĢitlik iliĢkisi istemesinden kaynaklanmaktadır. Özellikle sınır sorunları olan ve demokratik rejimlerini oturtamamıĢ ülkeler bu nedenle orta vadede Çin’le daha yakın iliĢkiler içerisine girebilirler. Fakat böyle bir durumda da geliĢen demokratik bilinç, sivil toplum faaliyetleri ve iletiĢim olanakları sayesinde Çin ve müttefiklerinin içerideki tepkisel hareketlere karĢı ayakta kalması zor olabilir. ABD’nin dıĢ politikada cazibesi ise son yıllarda geçmiĢte Soğuk SavaĢ döneminde izlediği politikadan farklı olarak -bu konuda Körfez ülkeleri hala bir istisnadır- halk hareketlerine ve demokrasiye sahip çıkmasından ve alıcısı daha fazla olan rejim modelinden gelmektedir. C-) Ekonomik Rekabet: ĠliĢkilerin aynı anda birbirine tezat gözüken iki niteliği bulunmaktadır. Bunlardan birincisi ve daha yaygın olarak ifade edileni, ABD’nin ve hatta Avrupa’nın Çin’e artan bağımlılığıdır (simbiyoz modeli). 1.4 milyarlık bir nüfusa sahip olduğu düĢünülen Çin, bugün Avrupalı ve Amerikalı firmalar için bulunmaz bir pazar niteliğindedir. Çin’de ortalama 200 milyon Avrupalı düzeyinde alım gücüne sahip, yeniliklere ve Batı markalarına meraklı büyük bir müĢteri grubu bulunmakta, dolayısıyla özellikle güçlü markalara sahip ülkeler için Çin denilince akıllara artık tehdit değil, fırsat kelimesi gelmektedir. Öte yandan Çin’in ekonomik kriz içerisindeki Avrupa’ya doğrudan yatırımları ve Amerikan bonosu alımları da sistem açısından Çin’i kilit bir unsur haline getirmekte ve ABD ile Çin arasındaki çatıĢma potansiyelini kısa ve orta vadede zayıflatmaktadır. ĠliĢkilerin sorun yaratabilecek ikinci önemli niteliği ise Çin’in hızlı büyümesi nedeniyle zorlanan Avrupalı ve Amerikalı firmaların Çin’e karĢı geliĢtirdikleri tehdit algılamasıdır. Bu açıdan önemli bir geliĢme ABD’nin Çin’e karĢı açtığı telif hakları davasıdır. ABD geçtiğimiz günlerde yayım haklarına sahip olduğu kitap-DVD gibi ürünlerin Çin’de izinsiz ve yasadıĢı bir Ģekilde korsan olarak çoğaltıldığı gerekçesiyle Dünya Ticaret Örgütü’ne Ģikayette bulunmuĢtur. ABD ekonomisine milyarlarca dolar zarar verdiği gerekçesiyle açılan bu dava halen sürmektedir. Çin iç pazarının henüz dünya 18 Detaylar için; RAND (2009), “China’s International Behavior Activism, Opportunism, and Diversification”, EriĢim Tarihi: 16.04.2012, EriĢim Adresi: http://www.rand.org/pubs/monographs/MG850.html. 10 21. Yüzyılda ABD-Çin Rekabeti piyasalarıyla koĢullar anlamında birebir örtüĢmemesi, ilerleyen yıllarda yeni sorunlara ve Çin firmaları karĢısında rekabet etmekte zorlanan Amerikalı ve Avrupalı firmaların DTÖ ve benzeri uluslararası kuruluĢlar kanalıyla Çin’in zayıflatmaya çalıĢmalarına sahne olabilir. Ekonomik açıdan diğer çok önemli sorun kaynağı ise ABD’nin Çin lehine olan ticaret açığı ve bu bağlamda Çin’e yaptığı siyasi baskılardır. ABD’nin ticaret açığı geçtiğimiz yıllarda 240 milyar dolara ulaĢmıĢ, bunun en büyük nedeni olarak da Çin para birimi Yuan’ın değerinin gerekenden daha düĢük olması gösterilmiĢtir.19 Amerikan hükümeti de Yuan’ın revalüasyonu gerçekleĢmediği sürece ABD’nin de önlemler alacağını ve ilk olarak Çin’den ithal edilen ürünler üzerindeki gümrük tarifesini yükselteceğini ifade etmiĢtir. Kur savaĢları da denilen bu mücadelede Çin ise DıĢ ĠĢleri Bakanlığı sözcüsü kanalıyla kendisini para birimi Yuan’ın değerini yükseltmeye zorlayacak bir yasanın ABD’de kabulüne ısrarla karĢı olduğunu belirterek, aksi halde iki ülke arasında ticaret savaĢlarının baĢ göstereceği uyarısında bulunmuĢtur. D-) Teknolojik Rekabet: Büyük güçler arasındaki mücadelenin en önemli ayaklarından birisi de teknolojik mücadeledir. GeçmiĢte Soğuk SavaĢ döneminde ABD ve SSCB arasındaki uzay rekabeti buna örnek gösterilebilir. Teknolojik rekabet psikolojik üstünlük ve dünya kamuoyunu yönlendirme açısından önemlidir. Bu alanda ABD’nin büyük üstünlüğüne karĢın Çin’in hızlı yükseliĢi takdire Ģayandır. Uzay programına hız veren Çin, geçtiğimiz yılı sonlarında 2016 yılına kadar uzaya insanlı uzay gemileri ve uzay laboratuarları göndereceğini açıklamıĢtır. Çin’in insansız hava araçları kullanarak Ay’ın keĢfini de sürdüreceği ifade edilmektedir. Çin uzaya ilk astronotunu 2003’te baĢarıyla göndermiĢtir. Çin yurtdıĢına gönderdiği binlerce doktora öğrencisi sayesinde teknik bilimlerde hızlı bir geliĢim içerisindedir ancak halen ABD’den oldukça gerilerde olduğu otoritelerce ifade edilmektedir. E-) Kültürel Rekabet: ABD’nin Çin’e çok üstün olduğu bir diğer alan da kültürel rekabettir. ABD Hollywood sineması, evrensellik iddiası bulunan müzik listeleri, pop Ģarkıcıları ve devasa kültür endüstrisiyle dünya kamuoyunu yönlendiren bir ülke konumundayken, Çin nev-i Ģahsına münhasır geleneksel kültürü ile bu alanda merak uyandırmakta ancak henüz büyük bir cazibe yaratamamaktadır. Dünya liderliğine soyunacak bir ülkenin kuĢkusuz yumuĢak güç açısından da önemli unsurlarının olması, dünya kamuoyu açısından cazip bir hale gelmesi gerekmektedir. Çin henüz bu alanda sınıfta kalmaktadır. Öte yandan ekonomik açıdan geriledikçe ABD’nin de bu alana daha fazla önem vermeye baĢladığı ve bu yolla ekonomik kayıplarını dengelemeyi umduğu görülmektedir. Türkiye’nin Pozisyonu Bizim açımızdan en önemli konu ise kuĢkusuz 21. yüzyıldaki ABD-Çin rekabetinde Türkiye’nin izlemesi gereken yoldur. Fakat bu açıdan bakıldığında siyasi ve ekonomik 19 Bu konuda kapsamlı bir çalıĢma için; Dedekoca, A. Ersin (2011), “ABD-Çin ĠliĢkilerinin Ekonomi Politiği ve Yeni Dünya Düzeni OluĢumuna Etkileri”, Kadir Has Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası ĠliĢkiler Bilim Dalı Uluslararası ĠliĢkiler ve KüreselleĢme Programı Yüksek Lisans Tezi.