САЛАУАТ БАШКОРТ ФОЛЬКЛОРЫНДА САЛАВАТ В БАШКИРСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ IN BASHKIR FOLKLORE РӘСӘЙ ФӘНДӘР АКАДЕМИЯҺЫ ӨФӨ ФӘННИ ҮҘӘГЕ ТАРИХ, ТЕЛ ҺӘМ ӘҘӘБИӘТ ИНСТИТУТЫ ИНСТИТУТ ИСТОРИИ, ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ УФИМСКОГО НАУЧНОГО ЦЕНТРА РОССИЙСКОЙ АКАДЕМИИ НАУК INSTITUTE OF HISTORY, LANGUAGE AND LITERATURE OF THE UFA RESEARCH CENTRE OF THE RUSSIAN ACADEMY OF SCIENCES БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫ ФӘНДӘР АКАДЕМИЯҺЫ АКАДЕМИЯ НАУК РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF BASHQORTOSTAN САЛАУАТ БАШҠОРТ ФОЛЬКЛОРЫНДА Ике томда 2 том САЛАВАТ В БАШКИРСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ В двух томах Том 2 SALAWAT IN BASHKIR FOLKLORE In two volumes Volume 2 Өфө - Уфа - Ufa Информреклама - Informreklama 2008 УДК 398.87+94(470.57) Издание осуществлено при финансовой поддержке ББК 82.3(2)4-63.3(2) Фонда фундаментальных исследований С16 Академии наук Республики Башкортостан Проект авторы, төҙөүсеһе, ғилми редакторы, инеш мэҡэлэ һәм аңлатмалар яҙыусы - филология фәндәре докторы Ф.А. Нәҙершина Проект, составление, научное редактирование, вступительная статья и комментарии - доктор филологических наук Ф.А. Надршина Compiler and scholarly editor, the author of the project, introductory article and commentaries - F.A. Nadrshina, Doctor of Philology Инглиз телендәге текстарҙың махсус редакторы - филология фәндәре докторы профессор Б.Т. Ғәниев Специальный редактор текстов на английском языке - доктор филологических наук профессор Б.Т. Ганеев Special editor of English translation - Prof. B.T. Ganeev, Doctor of Philology Рәссамы - З.Ғ. Ғаянов Художник - З.Г. Гаянов Illustrated by Z.G. Gayanov Рецензенттар: академик Ғ.Б. Хөсәйенов, филология фәндәре докторы, профессор С.Ж. Нухов Рецензенты: академик Г.Б. Хусаинов, доктор филологических наук, профессор С.Ж. Нухов Reviewed by Academician G.B.Khusainov and Professor S. Zh. Nukhov, Doctor of Philology С 16 Салауат башҡорт фольклорында: 2 томда. 2-се том = Салават в башкирском фольклоре : в 2 т. Т. 2 = Salawat in Bashkir Folklore: In 2 vol. Volume Two/Проект, сост., научн. ред., вступит, ст. и коммент. Ф.А. Надршиной. — Уфа: Информреклама, 2008. — 320 с. Өс телдә әҙерләнгән был ике томлыҡ баҫмаға башҡорт халҡының милли геройы — 1773-1775 йылдарҙағы ихтилал етәкселәренең береһе, Емельян Пугачевтың тоғро көрәштәше, шағир-импровизатор Салауат Юлаев (1754-1800) тураһындағы фольклор әҫәрҙәре (риүәйәттәр, легендалар, эпостар, йырҙар һәм бәйеттәр) индерелде. 2-се том данлыҡлы батыр хаҡындағы эпостарҙы, йырҙар һәм бәйеттәрҙе үҙ эсенә ала. Китап белгестәргә, юғары уҡыу йорттары һәм мәктәп уҡытыусыларына, ғөмүмән, киң ҡатлам уҡыусыларға тәғәйенләнә. Настоящее двухтомное издание на трех языках (башкирском, русском, английском) содержит произведения фольклора о национальном герое башкирского народа, верном сподвижнике Емельяна Пугачева в восстании 1773-1775 гг., поэте-импровизаторе Салавате Юлаеве (1754-1800). Второй том включает эпос, песни и байты, прославляющие легендарного поэта-воина. Книга рассчитана на специалистов, а также на широкий круг читателей. This three-language edition in two volumes contains folklore works (legends, epic, songs and baejets about Salawat Julajev (Yulaev) (1754-1800), the national hero of Bashkir people, Yemelyan Pugachev’s faithful comrade-in-arms in the Rebellion of 1773-1775, a poet-improvisator. The second volume includes the epic, songs and baejets about the feats of the legendary hero. The book is intended for experts and for the general reading public. © Ф.А. Надршина, проект, составление, научное редактирование, вступительная статья, комментарии, 2008 © Я.А. Бурангулов, А.П. Майоров, Ф.А. Надршина, Г.Г. Шафиков, перевод с баш. на рус. яз., 2008 © Р.Я. Гарипов, перевод с рус. на баш. яз., 2008 © Н.Н. Ахтямова, Б.Т. Ганеев, А.П. Маслова, А.Р. Мухтаруллина, А.В. Нуриева, С.Ж. Нухов, Э.М. Созинова, перевод с баш. на англ. яз., 2008 ISBN 978-5-94780-146-0 (т. 2) © З.Г. Гаянов, иллюстрации, 2008 ISBN 978-5-94780-144-6 © Оформление. «Информреклама», 2008 э п о с Англизированный вариант: Qydh khaetere qythqa, onomai tik Taewge moekhaebaeten uedheneng Yae naefraete itep haqlai uny, Yae ghuemergae hoeiae oedhoeloep. Основной вариант: Qydh khaetere qythqa, onotmaj tik Taewge moekhaebaeten uedheneng Jae naefraete itep haqlaj uny, Jae ghuemergae hoejae oedhoeloep. Отрывок из эпоса «Юлай и Салават» в кириллической графике (все характерные знаки, кроме «х») Салават та түҙмәгән, Ошо йырын йырлаған «Урал буйҡайының, ай, туғайы Яңғыҙ егеттәрғә йәм бирмәҫ; Икелә ғенә һөйгән бергә уйнаһа, һыуҙар ҡороп, ҡая ярылмаҫ». Отрывок из эпоса «Юлай и Салавате в основной транслитерации (все характерные знаки, кроме «х», передаваемого через “kh”) Salawat ta tuedhmaegaen, Osho jyryn jyrlaghan: “Ural bujqajynyng, aj, tughajy Jang-ghydh* jegettaergae jaem birmaeth; Ikelae genae hoejgaen bergae ujnaha, Hywdhar qorop, qaja, jarylmath”. * Дефис использован во избежание смешения двух разных диграфов. 298 ШАРТЛЫ ҠЫҪҠАРТМАЛАР УСЛОВНЫЕ СОКРАЩЕНИЯ ABBREVIATIONS Асфандияров... 1990 - Асфандияров А.З. История сел и деревень Башкирской АССР: Справочник. Кн. 1. - Уфа: Башкирское кн. изд-во, 1990. Асфандияров, 1993; 2001 - Асфандияров А.З. История сел и деревень Башкортостана: Справочник. Кн. 3. - Уфа: Китап, 1993; Кн. 9, 2001. АЭМ - Археографик экспедиция материалдары. Рәсәй фәндәр академияһы Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының ҡулъяҙмалар фонды (Материалы археографической экспедиции. Институт истории, языка и литературы Уфимского научного центра Российской академии наук. Рукописный фонд). БДУ: БӘФК ФФ - Башҡорт дәүләт университеты: башҡорт әҙәбиәте һәм фольклор кафедраһының фольклор фонды. БА - Башҡорт легендалары (Башкирские легенды)/Төҙ., иҫкәрмә биреүселәр һәм редакциялаусылар доцент М.Х. Минһажитдинов менән проф. Кирәй Мәргән. Инеш мәҡәлә ав торҙары: М.Х. Минһажи тдинов, Ә.М. Сөләймәнов. - Өфо, 1969. БНТ. ПЛ - Башкирское народное творчество: Предания и легенды/Сост., авт. вступит, ст. и коммент. - Фануза Надршина; Отв. ред. - Л.Г. Бараг. - Уфа: Башкнигоиздат, 1987. БНТ. Т. 10: Исторический эпос - Башкирское народное творчество: Исторический эпос/Сост., авт. вступит, ст. и коммент. - Нур Зарипов; Отв. ред. - Р.Г.Кузеев. - Уфа: Китап, 1999. БНТ. Т. 8: Песни - Башкирское народное творчество. Т. 8: Песни (дооктябрьский период). Пер. Д. Даминова/Сост., авт. вступит, ст. и коммент. - Салават Галин; Отв. ред. - Фануза Надршина. - Уфа: Китап, 1995. БПЛ - Башкирские предания и легенды/Сост., автор вступит, ст. и коммент. - Фануза Надршина. - Уфа: Башкирское кн. изд-во, 1985. Буранғолов (рус. Бурангулов) - Мөхәмәтша Буранғолов. Сәсән аманаты (Завещание сэсэна)/Төҙ., баш һүҙ авторы, яуаплы мөхәррире - Берйән Байым. - Офө: Китап, 1995. БХИ: Бәйеттәр - Башҡорт хальгк ижады: Бәйеттәр (Башкирское народное творчество: Байты)/Төҙ. Мөхтәр Сәғитов, Ниғмәт Шоңҡаров; Яуаплы ред. Ғайса Хөсәйенов. - Офө: Башҡортостан китап нәшр., 1978. БХИ: РА - Башҡорт халыҡ ижады: Риүәйәттәр, легендалар (Башкирское народное творчество: Предания и легенды)/Төҙ., инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар авторы - Фәнүзә Нәҙершина; Яуаплы ред. - Кирәй Мәргән. - Офө: Башкортостан китап нәшр., 1980. 299 БХИ. Т. 2: РЛ- Бапгкорт халыҡ ижады: Риүәйәттәр, легендалар (Башкирское народ­ ное творчество: Предания и легенды)/Төҙ., инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар авторы - Ф әнүз э Нәҙершина; Яуаплы ред. - Әхмәт Сөләймәнов. - Өфө: Китап, 1997. БХИ. Т. 5: Тарихи ҡобайырҙар - Башҡорт халыҡ ижады: Тарихи ҡобайырҙар, хикәйәттәр (иртәктәр) (Башкирское народное творчество. Исторический эпос)/Төҙ., инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар авторы - Нур Зарипов; Яуаплы ред. - З.Ғ.Ураҡсин. - Өфө: Китап, 2000. БХИ: Эпос. 3. - Башҡорт халыҡ ижады (Башкирское народное творчество: Эпос. Кн. 3)/Төҙ., инеш мәҡәлә һәм аңлатмалар авторы - Н.Т. Зарипов; Яуаплы ред. Ғ.Б. Хөсәйенов. - Өфө: Башҡортостан китап нәшр., 1982. БХИ. 1954: Т. 1. - Башҡорт халыҡ ижады (Башкирское народное творчество)/Төҙ., ред., кереш мәҡәлә һәм аңлатмалар биреүсеһе - Ә.И. Харисов. - Өфө: Башҡортостан китап изд-воһы, 1954. БХИ: Й.1 - Башҡорт халыҡ ижады: Йырҙар. Беренсе китап (Башкирское народное творчество: Песни. Кн. 1)/Төҙ., баш һүҙ яҙыусы, аңлатмалар биреүсеһе - Салауат Галин; Яуаплы ред. - Ким Әхмәтйәнов. - Өфө: Башҡортостан китап нәшр., 1974. БХЙ - Башҡорт халыҡ йырҙары (Башкирские народные песни)/Төҙ.-ред.: Х.Ф. Ахметов [Әхмәтов], Л.Н. Лебединский, Ә.И. Харисов. - Өфө: Башҡортостан китап изд-воһы, 1954 (Вступит, ст. на баш. и рус. яз., коммент. на рус. яз.). БХЙ. ЙР - Башҡорт халыҡ йырҙары, йыр-риүәйәггәре - Башкирские народные песни, песни-предания - Bashkort folk songs, songs-legends/Автор-сост. Фануза Надршина. - Уфа: Китап, 1997 (на баш., рус. и англ. яз.). БХМС - Башҡорт халыҡ музыка сәнғәте. Т. 1: Эпик йырҙар һәм көйҙәр (Башкирское народное музыкальное искусство. Т. 1: Эпические песни и напевы)/Төҙ. Риф Сөләймәнов; Ғилми ред.: Фәнүзә Нәҙершина, Данил Хәсәншин. - Өфө: Китап, 2001. Гвоздикова - Гвоздикова И.М. Салават Юлаев: Исследование документальных источников. - Уфа: Китап, 1992. История Башкортостана - История Башкортостана с древнейших времен до 60-х годов XIX в. / Отв. ред. проф. Х.Ф. Усманов. - Уфа: Кигап, 1996. Крестьянская война - Крестьянская война 1773-1775 гг. на терри тории Башкирии: Сборник документов. - Уфа: Башкирское кн. изд-во, 1975. Кругляшова - Кругляшова В.П. Исторические предания и песни на горнозаводском Урале о Пугачевском восстании: АКД. - М., 1955. Материалы и исследования - Материалы и исследования по фольклору Башкирии и Урала. Вып. I. Уфа: БашГУ, 1974. 300 7S НА — Научный архив Уфимского научного центра Российской академии наук: Ф.- фонд, оп. - опись, д. - дело, л. - лист. Очерки, I - Очерки по истории Башкирской АССР. Т. 1, ч. 1. Уфа: Башкирское кн. изд-во, 1956. Ск. Башк. 1969 — Народные сказки, легенды, предания и были Башкирии/ Подбор текстов, ред., вступ. ст. и примеч. Л. Г. Барага. - Уфа: Башкирское кн. изд-во, 1969. Ск. Башк. 1975 — Сказки, легенды и предания Башкирии в новых записях на русском языке/ Под ред. и с коммент. Л. Г. Барага. - Уфа: Башкирское кн. изд-во, 1975. Усманов - А.Усманов. Салауат батыр. - Өфө: Башгосиздат, 1945. Хисамитдинова - Хисамитдинова Ф.Г. Башкирская ойконимия XVI-XIX вв. - Уфа: Башкирское кн. изд-во, 1991. ғәр. - ғәрәпсә (арабск.) иҫк.т. - иҫке төрки монг. — монгол һүҙе рус. - русса (русск.) ф. - фарсы (персидск. или иранск.) вар. - вариант газ. - газета г. - гора гор. - город г.р. - год рождения д. - деревня доел. - дословно ж. - журнал креп. - крепость латин. — латинский обл. - область оз. - озеро п. - поселок псевд. — псевдоним р. - река рч. - речка р-н - район с. - село 301 Asfandiyarov, 1990 — Asfandiyarov A.Z. The History of Villages of the Bashkir ASSR: Reference Book. Vol. 1. Ufa, Bashkirskoe kn. izd-vo, 1990. Asfandiyarov, 1993; 2001 — Asfandiyarov A.Z. The History of Villages of the Bashkir ASSR: Reference Book. Vol. 3. Ufa, Kitap, 1993; Vol.9. Ufa, Kitap, 2001. Bashkiria v russkoy literature — Bashkiria in Russian Literature. Vol. 2. Ufa, Bashkortostan, 1964. Bashkirskie shaezhaerae — Bashkir Chronicles. Ufa, Bashknigizdat, 1960. Bashkir Tales, 1969 — Folk Tales, Legends and Folk Tales of Bashkiria. Ufa, Bashknigizdat, 1969. Bashkir Tales, 1975 — Folk Tales, Legends and Folk Tales of Bashkiria in New Records in Russian. Ufa, Bashknigizdat, 1975. ВКҺ1. Baejets — Bashkir Folk Art: Baejets. Ufa, Bashkortostan kitap naeshriaete, 1978 (in Bashkir). ВКҺ1. RL. — Bashkir Folk Art: Folk-tales, Legends. Ufa, Bashkortostan kitap naeshriaete, 1980 (in Bashkir). ВКҺ I.Vol.2: RL. — Bashkir Folk Art:Legends. Ufa, Kitap, 1997 (in Bashkir). ВКҺ1. Vol.5: Hist, epic — Bashkir Folk Art: Historical Epic. Ufa, Kitap, 2000. ВКҺ1: Epic 3. — Bashkir Folk Art: Epic. Ufa, Bashkortostan kitap naeshriaete, 1982 (in Bashkir). ВКҺ1.1954.1. — Bashkir Folk Art. Ufa, Bashkortostan kitap izd-vohy, 1954 (in Bashkir). ВКҺ1. J. 1. — Bashkir Folk Art: Songs. Vol. 1. Ufa, Bashkortostan kitap naeshriaete, 1974 (in Bashkir). BKhJ — Bashkir Folk Songs. Ufa, Bashkortostan kitap izd-vohy, 1954 (in Bashkir). BKhJ. J R .- Bashkort Folk Songs and Legends. Ufa, 1997 (in Bashkir, Russian and English). BKhMS — Bashkir Folk Musical Art. Vol. 1: Epic Songs and Tunes. Ufa, Kitap, 2001. BL — Bashkir Legends. Ufa, 1969. BNT. PL. — Bashkir Folk Art: Folk-tales and Legends. Ufa, Bashknigoizdat, 1987 BNT. Vol. 10: Hist, epic — Bashkir Folk Art: Historical Epic. Ufa, Kitap, 1999. BNT. Vol. 8: Songs — Bashkir Folk Art: Songs. Ufa, Kitap, 1995. BPL — Bashkir Folk-tales and Legends. Ufa, Bashkirskoe kn. izd-vo, 1985. Burangholov — Burangholov M. Saesaen’s Legacy. Ufa, Kitap, 1995. Gvozdikova... — Gvozdikova I.M. Salawat Yulaev: Research of Documentary Sources. Kitap, 1992. Istoriya Bashqortostana — The History of Bashqortostan from Ancient Times to the Sixties of the 19th Century. Ufa, Kitap, 1996. Krestyanskaya voina... — The Peasant War of 1773-1775 on the Territory of Bashkortostan: Collection of Documents. Ufa, Bashknigizdat, 1975. 302