T.C. BAŞBAKANLIK KADIN VE SOSYAL HİZMETLER MÜSTEŞARLIĞI RUH HASTALIĞININ AİLE İŞLEVLERİNE ETKİSİ Doç. Dr. Işıl BULUT Ankara 1993 BAŞBAKANLıKK ADıNV E SOSYALH izMETLERM ÜSTŞARLlGYI A YINLARı GeneYla yıNno :7 4 SerBii:l im ISBN9:7 5-19-0768-3 TekniYkö netim:.TuŞrAhHaİnN Baskı-OiKzıgliı:ç asMlaatnb aacıSlaınTk.i cL.t dŞ.t i. Tel2:3 06 02 5- ANKARA ÖNSÖZ Toplumun en temel birimi ailedir. Kendisinden beklenen işlevleri sağlıklı bir biçimde yerine getiren ailelerin oluşturduğu toplumun da güçlü olacağı söylenebilir. Bu durumda, ailenin işlevlerini sağlıklı olarak yerine getirmesini önleyen birtakım sorunların tanımlanması önem kazanmaktadır. Ancak bundan sonra hizmetlerin gerçeklere uygun biçimde planlanması söz konusu olabilir. Bu araştırmanın temel amacı, ruh hastası üyesi bulunan ailelerin kendi aile işlevlerini algılama biçimlerinin, ruh hastası bulunmayan ai- lelerle karşılaştırmalı olarak incelenmesidir. Diğer yandan bu çalışmada ailenin, hastanın ve tek tek aile üyelerinin sosyal ve demografik özellikleri ile aile işlevleri arasında ilişki olup olmadığı da ruh hastası üyesi bulunan ve bulunmayan ailelerde karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. araştırma sonuçlarının ruh hastası üyesi bulunan ailelere götürülecek hizmetlerin planlanmasında kaynak oluşturması beklen- mektedir. Dört bölümden oluşan bu araştırmanın ilk bölümünde aile, aile işlevleri, aile ile ilgili teoriler, sağlıklı ve sağlıksız aile işlevleri, ailede ruh hastalığı, sosyal hizmet mesleğinde aile ve aileye yönelik psikiyatrik sosyal hizmet gibi konularla ilgili teorik bilgiler ve aile işlevlerine yönelik yapılmış bazı araştırmalar yer almaktadır. ikinci bölümde araştırmanın temel problemi, amacı izlenen yöntem ve veri toplama araçları açıklanmıştır. Üçüncü bölümde ruh hastası üyesi bulunan ve bulunmayan ailelerin aile işlevleri açısından karşılaştırılması ve aile, hasta ve aile üyelerinin bazı özellikleri ile aile işlevleri arasındaki ilişkilere yönelik bulgular ve yorum bulunmaktadır. Dördüncü bölümde ise özet ve araştırmadan elde edilen sonuçlar ele alınmıştır. Bu araştırma bir çok kişinin katkıları ile gerçekleşmiştir. Çalışmanın gerçekleşmesinde yakın ilgilerini esirgemeyen ve hasta- ların aileleri ile görüşmeye izin veren Ankara Üniversitesi Psikiyatri Kliniği Anabilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Coşkun Şarman'a; araştırmanın planlanması ve geliştirilmesinde değerli fikirleri ile yardımcı olan Prof. Dr. Gülören Unlüoğlu, Prof. Dr. Sema Kut, Prof. Dr. Nihal Turan ve Prof. Dr. Yıldırım Doğan'a; McMaster Aile Değerlendirme Ölçeğinin orijinalinin, değerlendirme el kitabının ve konu ile ilgili makalelerin Amerika Birleşik Devletleri'nden getirtilmesini sağlayan Nedret Ozfan'a teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Geçerlik çalışmaları sırasında boşanma sürecindeki ailelere ulaşmamı sağlayan avukat arkadaşlarım Yurdagül Güven, Tezer Ünal ve Rasim Doğan'a; gerek geçerlik çalışması sırasında, gerekse daha sonraki aşamalarda içten yardımlarını esirgemeyen meslekdaşlarım Doç. Dr. Beril Tufan, Yrd. Doç. Dr. Aliye M. Aktaş, Yrd. Doç. Dr. Çiğdem Arıkan ve Filiz Demiröz'e; yoğun çalışmaları arasında verilerin değerlendirilmesini büyük bir titizlikle gerçekleştiren Prof. Dr. Aykut Toros'a; gerek adreslerin çıkarılması, gerekse anketlerin uygulanmasında özveri ile çalışan sevgili öğrencilerime; cevaplarını esirgemeyen çalışmanın gerçekleşmesini sağlayan ailelere ve araştırmayı titizlikle baskıya hazırlayan Selahattin Türkoğlu'na teşükkür ederim. Tüm araştırma süreci boyunca bana destek ve katkı veren, beni yüreklendiren, fikirlerine güven ve saygı duyduğum değerli meslekdaşım Doç. Dr. Ertan Kahramanoğlu'na ise teşekkürlerim sonsuzdur. Ayrıca, bu araştırmanın bastırılarak literatüre kazandırılmasında yardımcı olan Başbakanlık Kadın ve Sosyal Hizmetler Müsteşarlığı yetkililerine de teşekkür etmeyi zevkli bir görev sayarım. Son olarak, çalışmalarımda bana her zaman anlayış gösteren eşim Ufuk ve oğlum Özgü'ye de gönülden teşekkür ediyorum. Doç. Dr. Işıl Bulut Hacettepe Üniversitesi Sosyal Hizmetler Yüksek okulu Keçiören-Ankara İçİNDEKİLER Sayfa ÖNSÖZ III İçİNDEKİLER V ÇİZELGELLEİRs TESİ VI GİRİş 1 BÖLÜM1 RUHH ASTALIGIANİILNİE Ş LEVLEREİTNKEİ sİ VES OSYAHLİ zMET ı.A İLENİİNŞL EVLEARÇİı sıNDİANNC ELENMESİ 2 Aile-tanıvmeı Ö zellikleri 2 .Ailenİişnl evleri 3 Aileİ leİ lgiTleio riler 5 Davradniınşa mmioğdie li 5 Fonksiyoolnmealy-adni sfunctional-ail6 e modeli Tehşis-iaşivllleee rdienğie rlendirme-mod7e li . Tedavid-aaniılşem a-modeli 8 Sağlıkvleı SağlıksAıizl eİ şlevleri 9 Aileİ şlevleriAniilne niSna ğlıkvleıy aS ağlıksız olmasındaöknie mi 12 Ailieçr io ller 13 Ailieçi il etişim 14 Ruh Hastalıvğeı A ile 16 IIS.O SYAHLİ ZMEMTE SLEGVİE A İLE 20 AileS osyal Hizmeti 20 AileyYeö neliPks ikiyatSroisky aHli zmet 23 IIKIO.N Uİ LEİ LGİBLAİZ AIR AŞTIRMALAR 26 BÖLÜM2 "RUHH ASTALIGIANİILNİE Ş LEVLEREİTNKEİ sİ" ARAŞTIRMASIPNRIONB LEMVİE Y ÖNTEMİ ı.A RAŞTıRMANPıRNO BLEMİ 32 AraştırmanÖınne mi 33 Araştırmıann Sayıltıları 34 Araştırmanın Amacı ve Denenceleri 34 Tanımlar 36 Araştırmanın Sınırlılıkları 37 II. ARAŞTIRMANIN YÖNTEM VE GEREÇLERİ 37 Araştırma Modeli 37 Veri Kaynağı 39 Veri Toplama Araçları 40 Anketler . 40 McMaster Aile Değerlendirme Ölçeği (Family Assessment Device) 41 Veri Toplama Süreci 48 Verilerin İşlenmesi ve Çözümlenmesi 49 BÖLÜM 3 "RUH HASTALIĞININ AİLE İŞLEVLERİNE ETKİSİ" ARAŞTIRMASININ BULGULARI VE YORUMU I. AİLELERLE İLGİLİ BULGULAR 50 Aileler Hakkında Tanıtıcı Bulgular 50 Araştırma gruplarının hane büyüklüğü 51 Araştırma grubunun aile tipi 51 Eşlerin yaş durumu 52 Eşlerin öğrenim düzeyi 54 Aile geliri 55 Oturulan evin tipi ve kira olup olmadığı 56 Eşlerin çalışma durumu ve meslekleri 57 Ailelerin Aile işlevlerini Nasıl Değerlendirdikleri İle İlgili Bulgular 58 Ailelerin ADÖ puan ortalamaları açısından karşılaştırılması 59 Ailelerin sağlıklı-sağlıksız ayırımında ele alınması 61 Ailelerin Bazı Özelliklerine Göre Aile İşlevlerinin Algılanmasına İlişkin Bulgular 63 Hane halkı büyüklüğü ve aile işlevleri 63 Aile tipi ve aile işlevleri 65 Eşlerin öğrenim düzeyi ve aile işlevleri 65 Eşlerin çalışıp çalışmadığı ve aile işlevleri 69 Aile geliri ve aile işlevleri 71 Oturulan evin tipi ve aile işlevleri 73 Hane reisinin mesleği ve aile işlevleri 73 II. HASTALARLA İLGİLİ BULGULAR 76 Hastaları Tanıtıcı Bulgular 77 Demografik Özellikler 77 Hastalık özgeçmişi 78 Hastaların Bazı Özelliklerine Göre Aile İşlevlerinin Algılanmasına İlişkin Bulgular 82 Hastanın cinsiyeti ve aile işlevleri 82 Hastanın aile içi pozisyonu ve aile işlevleri 84 Hastanın hastalık tanısı ve aile işlevleri 85 Hastanın kaç yıldır hasta olduğu ve hastaneye yatış sayısı ile aile işlevleri 86 Hastanın halen klinikle ilişkisinin sürüp sürmediği ile aile işlevleri 87 Hastanın ve ailesinin mesleki bir yardım alıp almadığı ve aile işlevleri 87 III.AİLE ÜYELERİ İLE İLGİLİ BULGULAR 91 Aile Üyelerini Tanıtıcı Bulgular 91 Yaş 91 Cinsiyet 92 Medeni durum 92 Aile içindeki pozisyon 94 Öğrenim düzeyi 94 Okuma ve Çalışma durumu 95 Aile Üyelerinin Aile İşlevlerini Nasıl Değerlendirdikleri İle İlgili Bulgular 96 Aile üyelerinin ADÖ puan ortalamaları açısından karşılaştırılması 96 Aile üyelerinin sağlıklı-sağlıksız ayırımında ele alınması 97 Aile Üyelerinin Bazı Özelliklerine Göre, Aile İşlevlerini Algılamalarına İlişkin Bulgular 98 Aile üyelerinin yaşı ve aile işlevleri ' 99 Aile üyelerinin cinsiyeti ve aile işlevleri 100 Aile üyelerinin aile içi pozisyonları ve aile işlevleri 102 Aile üyelerinin öğrenim düzeyi ve aile işlevleri 103 Aile üyelerinin çalışma durumu ve aile işlevleri 104 BÖLÜM 4 ÖZET VE SONUÇ 107 KAYNAKLAR 114 EKLER 122 1. Aile Değerlendirme Ölçeği-Uzman Kanısı Alma Formu 122 2. Aile İşlevlerini Değerlendirme Ölçeği 123 3. Aile Değerlendirme Ölçeği Anahtarı 129 4. Aile Tanıtma Formu 132 5. Üye Tanıtma Formu 137 ÇİZELGELER LİSTESİ 148 1. Deney ve Kontrol Gruplarında Görüşme Yapılan Aileler ve Aile Üyeleri 40 2. Boşanma Sürecinde ve Halen Evli Olan Deneklerin ADÖ'den Aldıkları Puan Ortalama, Standart Sapmaları İle Ortalamalar Arası Farklara İlişkin t Değerleri 47 3. ADÖ'nin İç Tutarlılığına İlişkin Cronbach-Alfa Katsayıları ve Puan Değişmezliğine İlişkin Test-Tekrar Test Korelasyonları 48 4. Ailelerdeki Kişi Sayısı 51 5. Araştırma Grubunun Aile Tipi 52 6. Kadın Eşlerin Yaşa Göre Dağılımı 52 7. Erkek Eşlerin Yaşa Göre Dağılımı 53 8. Kadın Eşlerin Öğrenim Düzeyi 54 9. Erkek Eşlerin Öğrenim Düzeyi 55 10. Ailelerin Aylık Gelirleri 56 11. Ailelerin Oturdukları Evin Tipi 56 12. Erkek Eşlerin Meslekleri 58 13. Ailelerin ADÖ Puanlan Açısından Karşılaştırılması 60 14. Ruh Hastası Üyesi Bulunan ve Bulunmayan Ailelerin ADÖ Puanları (Amerika) 60 15. Ailelerde Sağlıksız ADÖ Puanlarının Oranı 61 16. Ailelerde Sağlıksız ADÖ Puanlarının Oranı (Amerika) 62 17. Hane Büyüklüğü İle Aile ADÖ Puan Ortalamaları Arasındaki İlişki 64 18.A ilTei piGnöer AeD ÖP uanlaKraırnşıınl aştırılm6a6s ı 19.A ilAeD ÖP uanlaKraıdnıEanş leÖrğirne nDiümz eylerinin EtkisGiönsit erAeNOm V A Çizelgesi 67 20.A ilAeD ÖP uanlaErrıkneEakş leÖrğirne nDiümz eylerinin EtkisGiönsit eArNeOnV AÇ izelgesi 68 21.K adıEnş iÇna lışDmuar umuGnöarA eD ÖP uanlarının Karşşıtlıarılması 70 22.E rkeEkş iÇna lışDmuar umuGnöar AeD ÖP uanlarının �arşılaştırılması 71 23.A ilGee liirlAieD ÖP uanlAarraıs ıinldiaş ki 72 24.O turuElvainTn i piGnöer e APDuÖa nlaKraırnşıınl aştı74r ılması , 25.A ilAeD ÖP uanlaErrıkneEakş leMreisnl eklEetrkiinsiinn i GösteArNeOnV AÇ izelgesi 75 26.H astalYaarşvı enC insiGyöertDeea ğılımları 77 27.Y aşlaGröarH ea stalAairliıeçn Pi o zisyonları 78 28.H astaTlaınkı laCriınnsıinGy öertDeea ğılımı 80 29.H astaTlaınkı laYraışnlıGanör raD ea ğılımı 80 30.H astaTlaınkı larHıansıtnaE,nv ıdne Pkoiz isyoGnöurnea Dağılımı 81 31.H astaTlaınkı laGröırnHeaa staSnoınYn a tışKılnidnai kte KaçG ünK aldığı 82 32.H astaCniınns iyGeötriAenD eÖ PuanlaKraırnşıınl aşt8ı3r ılması 33.A DÖP uanlaHraısntÜaay eleAriilineç Pio zisyonlarının EtkisGiönsit eArNeOnV AÇ izelgesi 85 35.H astaKnaıçn Yıldır HavseHt aas tOalnYdeauytğeSıu aş yısı ilAeD ÖP uaOnr talamAarlaasrııni dlaikşik i 87 36.H astalKalriınnii kllieş kiSlüerrüSipün rimne diGğöirnee ADÖP uanlaKraırnşıınl aştırılması 88 37.H astAai lesMiensilneY kair dAılmı Apl madıGğöırneaA DÖ PuanlaKraırnşıınl aştırılması 89 ' 38 91 . AilÜey elerYianşGiaön r Dea ğılımı 39.A ilÜey elerCiinnisni GyöertDeea ğılımı 92 40.A ilÜey elerMiendienDn uir umuGnöarD ea ğılımı' 93 41.A ilÜey elerAiinliieçn i ndPeokzii syonGlöarDreaı ğnıal ımı94 42.A ilÜey elerininD üÖzğeryelneGirömir Dneae ğ ılımı 94 43.A ilÜey elerÇianliınşD muar umuGnöar Dea ğılımı 95 44. AilÜey elerAiDnÖiP nu anlAaçrııs ınKdaarnş ılaştırı97l ması 45.A ilÜey elerAiinlDieen ğ erlendirSmaeğlleırAkiDsnÖıd ze . PuanlaOrrıannıın 98 .