T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EĞİTİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI EĞİTİMDE PSİKOLOJİK HİZMETLER BİLİM DALI 11. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN DENETİM ODAKLARI, PROBLEM ÇÖZME BECERİLERİ VE ALGILANAN ANA-BABA TUTUMLARI ARASINDAKİ İLİŞKİNİN CİNSİYET VE AKADEMİK ALAN DEĞİŞKENLERİ AÇISINDAN İNCELENEMSİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Prof. Dr. Ramazan ARI Hazırlayan Elçin ÇETİNKALE KONYA-2006 ÖNSÖZ Öncelikle, bu alandaki çalışmalarımın en başından beri bana güvenerek desteğini dört yıl boyunca eksik etmeyen, karşılaştığım bütün sorunları çözmemde bana çok büyük destek olan sayın hocam, danışmanım Prof. Dr. Ramazan ARI Bey’e sonsuz teşekkürler ederim. Gerek yüksek lisansa başlamadan önce, gerekse yüksek lisansa devam ederken hayatımın her aşamasında bana destek olan, yol gösteren saygıdeğer hocam, Prof. Dr. Ömer ÜRE Bey’e; yüksek lisansımın ders aşamasında kendisinden ders alma şansına erişip, benim akademik alanda ilerlememde desteğini ve bana karşı güvenini esirgemeyen saygıdeğer hocam, Prof. Dr. Yıldız KUZGUN Hanım’a tezimin son aşamasında istatistik konusunda güler yüzüyle, özveriyle yardımlarını esirgemeyen Dr. Erdal HAMARTA Bey’e en içten teşekkürlerimi sunarım. Konya ve Ankara’da çalışmalarımızı birlikti yürüttüğümüz, hayatımın her alanında desteğini esirgemeyen, bıkmadan her sorunumu dinleyen arkadaşım Tuba KILIÇARSLAN’ a çok teşekkür ederim. Büyük bir sabırla, hayatımın her anında yanımda olan, bütün seçimlerime saygı duyan, bana sonsuz güvenen, mutluluğumu paylaşıp arttıran, üzüntümü paylaşıp azaltan, her koşulda yalnız olmadığımı hissettiren sevgili aileme içten teşekkürler. Varlıklarıyla kendimi şanslı hissetmemin ötesinde, hep en önemli yaşama umudum oldular. i İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ....................................................................................................................................i ÖZET.......................................................................................................................................iv SUMMARY.............................................................................................................................vi Şekiller ve Tablolar..................................................................................................................viii BÖLÜM I GİRİŞ.......................................................................................................................................1 ARAŞTIRMANIN AMACI.....................................................................................................4 ALT AMAÇLAR.....................................................................................................................4 DENENCELER.......................................................................................................................5 ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ.....................................................................................................6 SINIRLILIKLAR.....................................................................................................................7 TANIMLAR............................................................................................................................8 BÖLÜM II PROBLEMİN KAVRAMSAL TEMELİ................................................................................10 ERGENLİK........................................................................................................................10 PROBLEM ÇÖZME..........................................................................................................14 DENETİM ODAĞI............................................................................................................24 ANA-BABA TUTUMLARI..............................................................................................35 BÖLÜM III KONU İLE İLGİLİ YAPILAN ARAŞTIRMALAR...............................................................43 BÖLÜM IV ARAŞTIRMA YÖNTEMİ.......................................................................................................63 ARAŞTIRMA MODELİ.........................................................................................................63 EVREN VE ÖRNEKLEM.......................................................................................................63 VERİ TOPLAMA ARAÇLARI..............................................................................................64 PROBLEM ÇÖZME ENVANTERİ..................................................................................64 ii DENETİM ODAĞI ÖLÇEĞİ............................................................................................67 ANA-BABA TUTUM ÖLÇEĞİ........................................................................................67 VERİLERİN ANALİZİ VE YORUMLANMASI...................................................................69 SÜRE VE OLANAKLAR.......................................................................................................69 BÖLÜM V BULGULAR............................................................................................................................70 BÖLÜM VI TARTIŞMA VE YORUM.......................................................................................................86 BÖLÜM VII SONUÇ VE ÖNERİLER.........................................................................................................96 KAYNAKÇA...........................................................................................................................99 iii ÖZET Bu araştırmada, lise son sınıf öğrencilerinin problem çözme becerileri, denetim odakları ve algılanan ana-baba tutumları arasındaki ilişki, cinsiyet ve akademik alan değişkenlerine göre incelenmiştir. Araştırmanın örneklemi 2004-2005 öğretim yılında Konya Meram Naciye Mumcuoğlu lisesinde okuyan 136 kız ve 142 erkek olmak üzere toplam 278 öğrenciden oluşmaktadır. Öğrencilerin problem çözme becerileri puanları, P.P:Heppner ve C.H.Peterson (1982) tarafından geliştirilen ve Nail Şahin tarafından uyarlanan Problem Çözme Envanteriyle denetim odağı puanları ise İhsan Dağ(1991) tarafından uyarlanan Rotter’ın İç-Dış Kontrol Odağı Ölçeği ile, algılanan ana-baba puanları ise Kuzgun ve Eldeleklioğlu (1996) tarafından geliştirilen ana baba tutum ölçeğiyle belirlenmiştir. Araştırmada elde edilen verilerin analizi SPSS 13 programıyla gerçekleştirilmiştir. Betimsel sonuçların elde edilmesinin yanında, bazı değişkenlere bağlı farkları belirlemek için t testi, değişkenler arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmak için Pearson Çarpım Momentler Korelasyon yöntemi uygulanmıştır. Sonuçlar α=0.05 düzeyinde test edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre: 1. Cinsiyete göre öğrencilerin problem çözme becerileri, algılanan ana-baba tutumları ve denetim odakları farklılaşıp farklılaşmadığına ilişkin alt problemde sadece problem çözme becerilerinin aceleci yaklaşım, düşünen yaklaşım,kaçıngan yaklaşım ve değerlendirici yaklaşım boyutlarında anlamlı düzeyde bir farklılık olduğu tespit edilmiştir. 2. Öğrencilerin devam ettikleri akademik alanlara göre denetim odakları, problem çözme becerileri ve algılanan ana baba tutumları anlamlı düzeyde farklılaşma olmadığı gözlenmiştir. 3. Öğrencilerin problem çözme becerileri denetim odaklarına göre anlamlı düzeyde farklılaştığı gözlenmiştir. 4. Algılanan ana-baba tutumları denetim odağı puanlarını etkilemediği tespit edilmiştir. 5. Algılanan ana-baba tutumlarının alt boyutlarından otoriter tutum ile problem çözme becerilerinin alt boyutlarından aceleci yaklaşım, koruyucu anne baba tutumu ile düşünen iv yaklaşım, koruyucu- istekçi anne baba tutumu ile kaçıngan yaklaşım, koruyucu ana baba tutumu ile kendine güvenli yaklaşım arasında anlamlı düzeyde ilişki olduğu gözlenmiştir. 5.1. Algılanan ana-baba tutumları problem çözme becerilerinin aceleci yaklaşım alt boyutunu anlamlı düzeyde etkilediği tespit edilmiştir. 5.2. Algılanan ana-baba tutumları problem çözme becerilerinin düşünen yaklaşım alt boyutunu anlamlı düzeyde etkilediği tespit edilmiştir. 5.3. Algılanan ana-baba tutumları problem çözme becerilerinin kaçıngan yaklaşım alt boyutunu anlamlı düzeyde etkilediği tespit edilmiştir. 5.4. Algılanan ana-baba tutumları problem çözme becerilerinin değerlendirici yaklaşım alt boyutunu anlamlı düzeyde etkilemediği tespit edilmiştir. 5.5. Algılanan ana-baba tutumları problem çözme becerilerinin kendine güvenli yaklaşım alt boyutunu anlamlı düzeyde etkilediği tespit edilmiştir. 5.6. Algılanan ana-baba tutumları problem çözme becerilerinin planlı yaklaşım alt boyutunu anlamlı düzeyde etkilemediği tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Ergenlik, problem çözme, denetim odağı, ana-baba tutumu. v SUMMARY In this research, relationship among problem solving skills, locus of control and parental attitude on high school seniors, is examined to sex and academic department variables. The study group for the research is 2004-2005 education year at Konya Naciye Mumcuoğlu High School seniors who are 136 girls and 142 boys total 278 seniors. Problem solving points with P.P. Heppner and C.H. Peterson (1982)'s Problem Solving Inventory, locus of control point with Rotter's Internal-External Locus of Control Scale and parental attitudes points are examined with Parental Attitudes Scale of Kuzgun and Eldeleklioğlu (1996). Data analysis are made by SPSS 13 programme in the research. Beside the results, to understand the differences depending on some variables it is used t test, to lighten to the relationships among variables it is used Pearson Correlation. Results are tested 0.05 meaningful level. Depending on the results of the research: 1. It's found that only hustler approach, avoided approach, thought approach and evaluation approach dimensions in the problem solving skills are on meaningful level about the sub-problems of problem solving skills, parental attitudes and locus of control. 2. It's found that there is no meaningful difference on problem solving skills, locus of control and parental attitudes depending on seniors' academic department. 3. It's found that depending on seniors' problem solving skills have meaningful difference on the way to locus of control. 4. It's found that parental attitudes do not affect locus of control points. 5. It's found that there is meaningful relationship between the sub-dimensions of parental attitudes authoritarion attitude and hustler approach which is sub-dimension of problem solving skills, protective parental attitude and thought approach; protective parental attitude and avoided approach; protective parental attitude and self-confident approach. 5.1. It's found that parental attitudes affect on the meaningful level to problem solving skills which is hustler approach. 5.2. It's found that parental attitudes affect on the meaningful level to the sub-dimension of problem solving skills which is thought approach. 5.3. It's found that parental attitudes affect on the meaningful level to the sub-dimension vi of problem solving skills which is avoided approach. 5.4. It's found that parental attitudes do not affect on the meaningful level to the sub- dimension of problem solving skills which is evaluation approach. 5.5. It's found that parental attitudes affect on the meaningful level to the sub- demension of problem solving skills which is self-confident approach. 5.6. It's found that parental attitudes do not affect on the meaningful level to the sub- dimension of problem solving skills which is planned approach. Key Words: Adolescence, problem solving, locus of control, parental attitudes. vii ŞEKİLLER VE TABLOLAR Tablo 1- Çalışma grubunun sayısal dağılımı. .......................................................54 Tablo 2- Cinsiyete göre problem çöme becerileri, algılanan ana-baba tutumları ve denetim odağı istatistikleri ................................................................70 Tablo 3- Akademik alana göre problem çözme becerilerinin, algılanan ana-baba tutumlarının ve denetim odaklarının ortalama ve standart sapma puanları .......................................................................................72 Tablo 4- Alana göre problem çözme becerileri, algılanan ana-baba tutumları ve denetim odakları istatistikleri.................................................................. 75 Tablo 5- Öğrencilerin denetim odaklarına göre problem çözme becerileri............ 76 Tablo 6- Algılanan ana-baba tutumları ve denetim odağı ......................................77 Tablo 7- Algılanan ana-baba tutumları ve problem çözme becerileri ilişkisinin incelenmesi............................................................................. 78 Tablo 8- Algılanan ana-baba tutumlarının aceleci yaklaşım üzerindeki etkisi. .....80 Tablo 9- Algılanan ana-baba tutumlarının düşünen yaklaşım üzerindeki etkisi. ...81 Tablo 10- Algılanan ana-baba tutumlarının kaçıngan yaklaşım üzerindeki etkisi. .82 Tablo 11- Algılanan ana-baba tutumlarının değerlendirici yaklaşım üzerindeki Etkisi.......................................................................................................83 Tablo12-Algılanan ana-baba tutumlarının kendine güvenli yaklaşım üzerindeki etkisi.........................................................................................................84 Tablo 13- Algılanan ana-baba tutumlarının planlı yaklaşım üzerindeki etkisi. ......85 viii