T.C. SELÇUK ÜN(cid:1)VERS(cid:1)TES(cid:1) SOSYAL B(cid:1)L(cid:1)MLER ENST(cid:1)TÜSÜ TÜRK D(cid:1)L(cid:1) VE EDEB(cid:1)YATI ANA B(cid:1)L(cid:1)M DALI TÜRK D(cid:1)L(cid:1) B(cid:1)L(cid:1)M DALI DOKTORA TEZ(cid:1) MUYÎDD(cid:1)N MEHÎ’N(cid:1)N MÜFÎD (NAZMÜ’T-TESHÎL) ADLI ESER(cid:1) ((cid:1)NCELEME- MET(cid:1)N D(cid:1)Z(cid:1)N) VE BU ESER(cid:1)N XV. YÜZYIL TÜRK TIP D(cid:1)L(cid:1)N(cid:1)N OLU(cid:2)MASINDAK(cid:1) YER(cid:1) DANI(cid:2)MAN Prof. Dr. Yakup KARASOY HAZIRLAYAN Emel KAYA KONYA 2008 1 (cid:1)Ç(cid:1)NDEK(cid:1)LER I. C(cid:1)LT SÖZ BA(cid:2)I ……………………………………………………………………………...4 KISALTMALAR ……………………………………………………………………...8 ÇEV(cid:1)R(cid:1) YAZI ALFABES(cid:1) …………………………………………………………...9 0. G(cid:1)R(cid:1)(cid:2) ………………………………………………………………………………..10 0.1. Türklerin Anadolu’da ve Anadolu Dı(cid:1)ında Tıp Bilimiyle (cid:2)li(cid:1)kisine Kısa Bir Bakı(cid:1) ………………………………………………………………………….10 0.2. Müfid’den Önce (1467) Anadolu’da Yazılmı(cid:1) Türkçe Tıp Kitapları ……………..13 0.3. Tıp Kitaplarının Türkçeyle Yazılma Sebepleri ……………………………………18 1. DÖNEM(cid:1)N TIP ANLAYI(cid:2)I ……………………………………………………….20 2. MÜFÎD (NAZMÜ’T-TESHÎL) …………………………………………………….23 2.1. Eserin Müellifi Muhyiddin Mehî …………………………………………………..23 (cid:1)(cid:2)(cid:1)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:3)(cid:10)(cid:11)(cid:5)(cid:12)(cid:6)(cid:9)(cid:5)(cid:8)(cid:13)(cid:8)(cid:3)(cid:14)(cid:6)(cid:7)(cid:6)(cid:15)(cid:6)(cid:16)(cid:16)(cid:8)(cid:9)(cid:3)(cid:17)(cid:18)(cid:19)(cid:20)(cid:9)(cid:21)(cid:20)(cid:22)(cid:23)(cid:24)(cid:20)(cid:3)(cid:25)(cid:6)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2)(cid:1)(cid:27)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:1)(cid:2)(cid:28)(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:5)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:29)(cid:18)(cid:30)(cid:30)(cid:31)(cid:9)(cid:16)(cid:18)(cid:3) (cid:6)(cid:9)(cid:6)(cid:24)(cid:3)!(cid:8)(cid:24)"(cid:8)(cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2)(cid:28)#(cid:3) 2.4. Eserin Kime (cid:2)thaf Edildi(cid:3)i Sorunu ………………………………………………...33 2.5. Eserin Telif Sebebi ………………………………………………………………...34 2.6. Eserin Konusu ……………………………………………………………………..35 2.7.Eserin Dili ve (cid:2)mlası Hakkında Notlar ……………………………………………..36 2.7.1. Eserin Dili ………………………………………………………………..36 2.7.2. Eserin (cid:2)mlası ……………………………………………………………..39 2.8. Metni Kurarken Uyulan Esaslar …………………………………………………...46 3. MET(cid:1)N ………………………………………………………………………………49 2 II. C(cid:1)LT 4. D(cid:1)Z(cid:1)N ………………………………………………………………………………..462 5. B(cid:1)TK(cid:1) ADLARI Ç(cid:1)ZELGES(cid:1) ……………………………………………………..912 III. C(cid:1)LT 6. MÜF(cid:1)D’DEK(cid:1) TIP TER(cid:1)MLER(cid:1) …………………………………………………925 6.1. Tıp Terimlerinin Tespiti ve Sınıflandırılması ……………………………………...926 6.2. Türkçe Tıp Terimleri Hakkında Genel Bilgiler ve Açıklamalar …………………...927 6.3. Türkçe Tıp Terimlerinin Sınıflandırılması ve (cid:2)ncelenmesi ………………………...927 (cid:27)(cid:2)$(cid:2)(cid:3)(cid:10)(cid:11)(cid:15)(cid:8)(cid:16)%(cid:16)(cid:6)(cid:30)(cid:8)(cid:3)&(cid:31)’(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:9)(cid:8)(cid:9)(cid:3)(cid:17))*(cid:24)(cid:11)(cid:23)(cid:11)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2)+(cid:28)(cid:1)(cid:3) (cid:27)(cid:2)$(cid:2),(cid:2)(cid:3)&(cid:11)(cid:7)(cid:30)-(cid:6)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)+(cid:28).(cid:3) 6.4.1.1. Bir Kelimeden Olu(cid:1)an Terimler ………………………………..935 (cid:27)(cid:2)$(cid:2),(cid:2)(cid:1)(cid:2)(cid:3)/(cid:5)(cid:8)((cid:3)&(cid:18)((cid:24)(cid:18)((cid:18)(cid:5)(cid:31)(cid:3)!(cid:8)-(cid:8)((cid:8)(cid:9)(cid:16)(cid:6)(cid:3)0(cid:24)(cid:18)(cid:9)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)+1(cid:1)(cid:3)(cid:3) (cid:27)(cid:2)$(cid:2),(cid:2)(cid:28)(cid:2)(cid:3)(cid:17)(cid:31)(cid:15)(cid:18)(cid:12)(cid:3)&(cid:18)((cid:24)(cid:18)((cid:18)(cid:5)(cid:31)(cid:3)(cid:25)(cid:6)(cid:3)(cid:17)(cid:31)(cid:15)(cid:18)(cid:12)2(cid:15)(cid:8)(cid:8)(cid:24)(cid:3) (cid:7)(cid:20)(cid:19)(cid:20)(cid:3)!(cid:8)-(cid:8)((cid:8)(cid:9)(cid:16)(cid:6)(cid:3)0(cid:24)(cid:18)(cid:9)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:2)(cid:2)+31(cid:3) (cid:27)(cid:2)$(cid:2),(cid:2)$(cid:2)(cid:3)/(cid:5)(cid:8)(2(cid:3)4(cid:8)(cid:8)(cid:24)(cid:3) (cid:7)(cid:20)(cid:19)(cid:20)(cid:3)!(cid:8)-(cid:8)((cid:8)(cid:9)(cid:16)(cid:6)(cid:3)0(cid:24)(cid:18)(cid:9)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26),##1(cid:3) (cid:27)(cid:2)$(cid:2),(cid:2).(cid:2)(cid:3)(cid:4)(cid:30)(cid:3)5(cid:8)(cid:5)(cid:12)(cid:6)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2)(cid:2),#(cid:28)(cid:1)(cid:3) (cid:27)(cid:2)$(cid:2)(cid:1)(cid:2)(cid:3)6(cid:7)(cid:18)’-(cid:18)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2),#.$(cid:3) (cid:27)(cid:2)$(cid:2)(cid:28)(cid:2)(cid:3)4(cid:18)(cid:7)(cid:5)-(cid:18)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2),,#.(cid:3) (cid:27)(cid:2)$(cid:2)$(cid:2)(cid:3)7(cid:20)(cid:9)(cid:18)(cid:9)(cid:21)(cid:18)(cid:3)&(cid:6)(cid:7)(cid:8)((cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2),,,#(cid:3) 1111(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:17)(cid:17)(cid:17)(cid:17)000088889999::::(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26),,,(cid:1)(cid:3) 3333(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3);;;;6666777788886666;;;;55556666<<<<(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26),,,$(cid:3) ++++(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:2)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)&&&&====>>>>;;;;====!!!!6666(cid:17)(cid:17)(cid:17)(cid:17)====(cid:10)(cid:10)(cid:10)(cid:10)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:26)(cid:2)(cid:2),,(cid:1).(cid:3) 3 SÖZ BA(cid:2)I Bu çalı(cid:1)ma, Muhyiddin Mehî tarafından Hicrî 871/ Milâdî 1467 yılında Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmı(cid:1) ve (cid:4)erefeddin Sabuncuo(cid:3)lu tarafından Hicrî 872/ Milâdî 1468 yılında istinsah edilmi(cid:1) önemli bir tıp kitabı olan ve elimizdeki tek nüshası Ankara Millî Kütüphanesinde (cid:2)/60 numarada kayıtlı bulunan Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) adlı eseri bilim dünyasına kazandırmak ve bu eser üzerinden XV. yüzyılda kullanılan tıp terimlerini tespit ederek, eserin XV. yüzyıl Türk tıp dilinin olu(cid:1)masındaki yerini saptayabilmek amacıyla yapılmı(cid:1)tır. Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmı(cid:1) tıp eserleriyle ilgili yapılan çalı(cid:1)malar son zamanlarda artmakla birlikte, bunların ço(cid:3)u, eserlerin metnini, imlasını ve söz varlı(cid:3)ını ortaya koymaktan ibarettir. Oysaki bir dili konu(cid:1)anların zihinsel tasarım gücünü, bu tasarıların dilsel ya da fonetik yönden kavramlara nasıl aktarıldı(cid:3)ını, dilin geçirdi(cid:3)i kültür de(cid:3)i(cid:1)ikliklerini ve dil malzemesinde görülen anlam kayması, daralması, geni(cid:1)lemesi gibi olaylarla birlikte meydana gelen tabakala(cid:1)mayı en iyi (cid:1)ekilde gözler önüne seren terimler, söz konusu tıp metinlerinin en önemli unsuru olmasına ra(cid:3)men, bunlarla ilgili çalı(cid:1)ma ne yazık ki yok denecek kadar azdır. Hazırladı(cid:3)ımız tezin bir amacı da, bu alandaki eksikli(cid:3)e dikkat çekmek ve bundan sonra yapılacak çalı(cid:1)malara kaynaklık edebilmektir. Çalı(cid:1)mamızın Giri(cid:1) bölümünde, Türk tıp tarihinin temellerine ve ba(cid:1)langıç safhasına kısaca de(cid:3)inildikten sonra, Anadolu’da Müfîd’e kadar yazılmı(cid:1) tıp kitapları ve bunlarla ilgili yapılmı(cid:1) olan çalı(cid:1)malar üzerinde durulmu(cid:1); tıp kitaplarının niçin Türkçe yazıldı(cid:3)ı tartı(cid:1)ılmı(cid:1)tır. Dönemin tıp anlayı(cid:1)ıyla ilgili açıklamalar yapıldıktan sonra, eserin müellifi, müstensihi ve eser hakkında bilgiler verilmi(cid:1)tir. Eserle ilgili bilgilerin verildi(cid:3)i bölümde, yaptı(cid:3)ımız çalı(cid:1)manın(cid:3) (cid:13)(cid:18)(cid:21)((cid:8)(cid:9)(cid:8)(cid:3) -(cid:22)(cid:30)(cid:3) "(cid:6)(cid:9)(cid:8)?(cid:24)(cid:6)(cid:12)(cid:6)(cid:21)(cid:6)(cid:23)(cid:8)(cid:9)(cid:16)(cid:6)(cid:9)@(cid:3) (cid:8)(cid:24)(cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:16)(cid:6)(cid:3) (cid:16)(cid:18)(cid:13)(cid:18)(cid:3) )*(cid:6)(cid:24)(cid:3) (cid:19)(cid:8)(cid:7)(cid:3) -(cid:18)(cid:24)(cid:31)?((cid:18)A(cid:24)(cid:18)(cid:3) (cid:5)(cid:20)(cid:9)((cid:18)(cid:30)(cid:3)(cid:8)(cid:5)(cid:12)(cid:6)(cid:16)(cid:8)(cid:23)(cid:8)((cid:8)*(cid:3)(cid:10)(cid:11)(cid:15)(cid:8)(cid:16)%(cid:8)(cid:9)(cid:3)(cid:8)((cid:24)(cid:18)(cid:5)(cid:31)(cid:3)(cid:25)(cid:6)(cid:3)"(cid:7)(cid:18)((cid:6)(cid:7)(cid:8)(cid:3)(cid:30)(cid:22)(cid:9)(cid:20)(cid:5)(cid:20)(cid:3)(cid:18)A(cid:7)(cid:31)(cid:9)(cid:12)(cid:31)(cid:24)(cid:31)(cid:3)(cid:19)(cid:8)(cid:7)(cid:3)?(cid:6)(cid:30)(cid:8)(cid:24)(cid:16)(cid:6)(cid:3)(cid:8)?(cid:24)(cid:6)(cid:9)((cid:6)((cid:8)?B(cid:3)(cid:19)(cid:20)(cid:3) 4 (cid:30)(cid:22)(cid:9)(cid:20)(cid:16)(cid:18)(cid:3)(cid:19)(cid:8)(cid:7)(cid:3)(cid:15)(cid:8)(cid:30)(cid:8)(cid:7)(cid:3)(cid:25)(cid:6)(cid:7)(cid:6)(cid:19)(cid:8)(cid:24)((cid:6)(cid:5)(cid:8)(cid:3)(cid:18)-(cid:31)(cid:5)(cid:31)(cid:9)(cid:16)(cid:18)(cid:9)(cid:3)(cid:5)(cid:18)(cid:16)(cid:6)(cid:21)(cid:6)(cid:3)(cid:19)(cid:18)*(cid:31)(cid:3))(cid:9)(cid:6)((cid:24)(cid:8)(cid:3)(cid:9)(cid:22)(cid:30)(cid:12)(cid:18)(cid:24)(cid:18)(cid:7)(cid:3)(cid:25)(cid:6)(cid:3)(cid:15)(cid:18)(cid:7)(cid:30)(cid:24)(cid:31)(cid:3)(cid:8)((cid:24)(cid:18)(cid:24)(cid:18)(cid:7)(cid:3)(cid:6)(cid:24)(cid:6)(cid:3) (cid:18)(cid:24)(cid:31)(cid:9)((cid:31)?(cid:12)(cid:31)(cid:7)(cid:2)(cid:3)(cid:3) Metin bölümünde Müfid, çeviri yazı alfabesiyle Latin harflerine aktarılmı(cid:1)tır. Ancak kitap çok hasar görmü(cid:1) ve bazı sayfaları yer yer okunamaz hale gelmi(cid:1)tir. Okunamayan bu yerleri, parantez içerisinde düz bir çizgiyle gösterdik. Kısmen okunabilen yerlerde ise elden geldi(cid:3)ince metni tamamlamaya ve mümkün oldu(cid:3)unca sa(cid:3)lam bir metin ortaya koymaya çalı(cid:1)tık. Eserin manzum olması dolayısıyla kar(cid:1)ıla(cid:1)tı(cid:3)ımız vezin bozukluklarını da gidermeye gayret ettik. Metni Kurarken Uyulan Esaslar kısmında bu hususları ayrıntılı bir (cid:1)ekilde belirttik. Çalı(cid:1)mamızın Dizin bölümünde eserde geçen bütün kelimeleri, (cid:1)ahıs adlarını, eser ve yer adlarını aldıkları eklere göre, gramatikal dizin (cid:1)eklinde gösterdik. Ancak metnimizde çok sık geçen “vü, u, ü” ba(cid:3)laçlarını dizine dahil etmedik. Metinde görülen ikili yazımlar ((cid:18)C(cid:16)(cid:8)A(cid:6)@(cid:3) (cid:18)CD(cid:8)A(cid:6)B(cid:3)(cid:15)(cid:31)(cid:9)(cid:16)(cid:20)E@(cid:3)(cid:15)(cid:20)(cid:9)(cid:16)(cid:20)EB(cid:3)E(cid:22)(cid:7)F(cid:20)@(cid:3)E(cid:22)(cid:7)E(cid:20)B(cid:3)E(cid:20)(cid:24)(cid:31)(cid:9)-@(cid:3)E(cid:20)(cid:24)(cid:20)(cid:9)-B(cid:3)(cid:1)eker, (cid:1)ekker gibi) dizinde ayrı ba(cid:1)lıklarla alınmı(cid:1), açıklamaları metinde en çok geçen (cid:1)eklin kar(cid:1)ısında verilmi(cid:1), di(cid:3)erleri “bkz.”notuyla bu ba(cid:1)lı(cid:3)a gönderilmi(cid:1)tir. Bunun yanında, “(cid:21)G(cid:25)?H(cid:7)@(cid:3)(cid:21)(cid:11)(cid:9)(cid:16)(cid:8)(cid:19)H(cid:16)(cid:6)(cid:5)(cid:12)(cid:6)(cid:7)@(cid:3)E(cid:20)(cid:9)(cid:16)(cid:20)*(cid:3) E(cid:18)A(cid:31)(cid:7)(cid:31)@(cid:3)(cid:22)C(cid:24)(cid:18)(cid:9)(cid:3)(cid:18)?(cid:31)@(cid:3)?H(cid:7)F(cid:31)?(cid:12)I(cid:3)gibi anlamda(cid:1) kelimelerin rahatça kar(cid:1)ıla(cid:1)tırılabilmesi için, bu özellikteki kelimelere “kr(cid:1).” notuyla atıf yapılmı(cid:1)tır. Eserde geçen bütün bitki adlarını açık bir (cid:1)ekilde gösterebilmek için Bitki Adları Çizelgesi olu(cid:1)turulmu(cid:1)tur. Çizelgede, bitkilerin sırasıyla Türkçe, Arapça, Farsça, Yunanca adları yazılmı(cid:1), en son sütunda da bunların Latinceleri verilmi(cid:1)tir. Çizelge, bitkilerin sadece eserde geçen adlarına göre hazırlandı(cid:3)ından, e(cid:3)er bir bitkinin eserde herhangi bir dilde kar(cid:1)ılı(cid:3)ı bulunmuyorsa, bu sütun bo(cid:1) bırakılmı(cid:1)tır. Türkçe isimleri esas alınarak alfabetik bir sırayla yazılan bitkilerle ilgili eserde bilgi varsa bunlar, varak ve satır numaraları verilerek, dipnotlar (cid:1)eklinde çizelgenin altına yerle(cid:1)tirilmi(cid:1)tir. Metinde manzum olarak yazılmı(cid:1) bu bilgiler, daha kullanılı(cid:1)lı olmaları için tarafımızdan düz yazıya çevrilmi(cid:1)tir. Bu çizelgenin 5 amacı, eserdeki bitki adlarından faydalanmak isteyen ara(cid:1)tırmacılara mümkün oldu(cid:3)unca açık ve kolayca ula(cid:1)ılabilir bilgi temin etmektir. XV. yüzyıldaki Türk tıp terminolojisine bir örnek olu(cid:1)turmaya çalı(cid:1)tı(cid:3)ımız Müfid’deki Tıp Terimleri bölümünde, öncelikle, büyük bir titizlikle tespit etmeye gayret etti(cid:3)imiz 1085 adet tıp teriminin nasıl ve neye göre belirlendi(cid:3)i anlatılmı(cid:1); eserdeki Türkçe terimlerle ilgili açıklama ve de(cid:3)erlendirmeler yapıldıktan sonra, tespit edilen bütün terimler Türkçe, Arapça, Farsça ve Yunanca olmak üzere dört gruba ayrılarak, anlamlarıyla birlikte bir sözlük halinde verilmi(cid:1)tir. Eser, tarihî bir tıp metni oldu(cid:3)u için, bu çalı(cid:1)ma yapılırken, sadece Türk dili sahasındaki ara(cid:1)tırmacılara de(cid:3)il, tıp tarihi, eczacılık tarihi, botanik gibi farklı sahalardaki ara(cid:1)tırmacılara da ula(cid:1)abilme, faydalı olabilme amacı güdülmü(cid:1)tür. Bu sebeple, gerekli yerlerde ayrıntılı açıklamalar yapılmı(cid:1), di(cid:3)er alanlardaki ara(cid:1)tırmacılarla zaman zaman isti(cid:1)are edilmi(cid:1) ve tıp terimlerinin Latincelerinin verilmesi yoluna gidilmi(cid:1)tir. Bunu yapmaktaki di(cid:3)er amacımız, belirledi(cid:3)imiz tıp terimlerinin do(cid:3)rulu(cid:3)unu ve güvenilirli(cid:3)ini kontrol etmektir. Çalı(cid:1)mamızın Sonuç bölümünde ise dönemin tıp dili de(cid:3)erlendirilerek, Müfid’de mevcut olan tıp terimlerinin ı(cid:1)ı(cid:3)ında, eserin XV. yüzyıldaki Türk tıp dilinin olu(cid:1)masındaki yeri ve önemi belirtilmi(cid:1)tir. Tezimizi hazırlarken elden geldi(cid:3)ince titiz davranmaya gayret ettik. Çalı(cid:1)mamızın, Eski Anadolu Türkçesindeki tıp terimleri konusunda yapılmı(cid:1) ilk çalı(cid:1)malardan biri olması nedeniyle, görülebilecek kusurların ve eksikliklerin bu husus göz önünde bulundurularak de(cid:3)erlendirilmesini ve yapılacak katkılarla bundan sonraki çalı(cid:1)malara ı(cid:1)ık tutabilmesini umuyoruz. Müfîd üzerinde çalı(cid:1)mamı öneren, engin bilgisi ve üstün ho(cid:1)görüsüyle, eserle ve tıp tarihiyle ilgili birçok sıkıntıyı a(cid:1)mamda yardımcı olan Prof. Dr. (cid:2)lter Uzel’e; eserin metninin 6 ve incelemenin bir kısmını titizlikle ve sabırla okuyup, farkedemedi(cid:3)im eksiklikleri bana hatırlatan, özellikle eserdeki vezin sorunlarını çözmede yardımlarını gördü(cid:3)üm Yrd. Doç Dr. Orhan Yavuz’a; çalı(cid:1)mamdaki bazı sorunların çözülmesinde fikirleriyle destek olan Yrd. Doç Dr. Mustafa Toker’e; eserdeki bazı hususlarla ilgili olarak bilgisine ba(cid:1)vurdu(cid:3)um, yapıcı yakla(cid:1)ımlarıyla beni aydınlatan Yrd. Doç. Dr. Semra Tunç’a en içten te(cid:1)ekkürlerimi sunarım. Tarihî tıp metinleriyle ilgili çalı(cid:1)mak üzere yola çıktı(cid:3)ımda, henüz göremedi(cid:3)im önüme ho(cid:1) sohbeti, tavsiyeleri, makale ve kitaplarıyla ı(cid:1)ık tutan, ne yazık ki en verimli zamanında kaybetti(cid:3)imiz çok de(cid:3)erli bilim adamı Prof. Dr. Ali Haydar Bayat’ı da burada en derin saygı ve (cid:1)ükranlarımla anmak isterim. Sonsuz deste(cid:3)i, yüksek öngörüsü ve hayranlık uyandıracak sabrıyla bana her zaman yol gösteren, çalı(cid:1)mamdaki sıkıntılı birçok noktanın a(cid:1)ılmasında yardımlarını gördü(cid:3)üm hocam Prof. Dr. Yakup Karasoy’a en içten (cid:1)ükran duygularımı sunmak, benim için büyük bir mutluluktur. Emel KAYA KONYA 2008 7 KISALTMALAR A Arapça age. Adı geçen eser agm. Adı geçen makale bel. belirtme hâli eki bkz. Bakınız C. Cilt çev. Çeviren DTCF Dil ve Tarih- Co(cid:3)rafya Fakültesi e.a. Eser adı F Farsça Fr. Fransızca haz. Hazırlayan (cid:2)ng. (cid:2)ngilizce iy. iyelik eki k.a. Ki(cid:1)i adı kr(cid:1). Kar(cid:1)ıla(cid:1)tırınız L. Latince nu. numara S. Sayı s. Sayfa TDAY Türk Dili Ara(cid:1)tırmaları Yıllı(cid:3)ı vb. Ve benzeri vr. Varak Yun Yunanca 8 ÇEV(cid:1)R(cid:1) YAZI ALFABES(cid:1) (cid:7)(cid:5) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:4)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:6)(cid:5) (cid:18)(cid:18)(cid:18)(cid:18)@@@@(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)GGGG(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:8) JJJJ(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:7)(cid:5) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:6)(cid:5) e (cid:9) KKKK (cid:10) b, p (cid:11) (cid:21)(cid:21)(cid:21)(cid:21)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:12) p (cid:13) CCCC(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:14) t (cid:15) f (cid:16) LLLL(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:17) EEEE(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:18) c, ç (cid:19) (cid:30)(cid:30)(cid:30)(cid:30)@@@@(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)""""@@@@(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)MMMM(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:20) ç (cid:21) l (cid:22) NNNN(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:23) (((((cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:24) FFFF(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:25) (cid:9)(cid:9)(cid:9)(cid:9)(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:26) d (cid:28)(cid:3)(cid:3)(cid:27) MMMM@@@@(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)""""(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:29) OOOO@@@@(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3)DDDD(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:30) v (cid:31) r (cid:30) (cid:3)(cid:3)(cid:7) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:30) (cid:6)(cid:3)(cid:3)(cid:6) o, !, ö, u, ", ü # z $ h, a, e % s & y, ı, i ’ ( (cid:7)(cid:3)(cid:3)&) (cid:6)(cid:3)(cid:3)(cid:6)) ı, i * PPPP(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) + QQQQ(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) , RRRR(cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) - j (cid:3)(cid:3)(cid:3)(cid:3) 9 0. G(cid:1)R(cid:1)(cid:2) 0. 1. Türklerin Anadolu’da ve Anadolu Dı(ında Tıp Bilimiyle (cid:1)li(kisine Kısa Bir Bakı( Türkler 1071 Malazgrit Zaferiyle birlikte Anadolu’ya kesin olarak yerle(cid:1)mi(cid:1)ler ve XI. yüzyılda Anadolu’ya yönelen O(cid:3)uz-Türkmen akınları ile XIII. yüzyıldaki Mo(cid:3)ol akınlarının etkisiyle burası birkaç yüzyıl içinde, genel itibarıyla bir Türk ülkesi haline gelmi(cid:1)tir. Bunun sonucunda, XII. yüzyıldan itibaren, Anadolu’daki büyük merkezlerde Türk- (cid:2)slâm kültürü güçlenmi(cid:1), yeni medreseler açılmı(cid:1), hükümdarlar adına Arapça ve Farsça eserler yazılmı(cid:1) ve XIII. yüzyılın sonlarına do(cid:3)ru, halk edebiyatının yanında, yazılı bir edebiyat ortaya çıkmı(cid:1)tır1. Ancak Türkçenin müstakil bir yazı dili halinde kurulup geli(cid:1)mesi kolay olmamı(cid:1)tır. Selçuklu Devletinin Mo(cid:3)ol baskısıyla zayıflamasının ardından gelen Anadolu Beylikleri devrinin Türk dili tarihinde çok ayrı bir yeri ve önemi vardır. Bu devrin ana özelliklerinden biri, Arapça ve Farsça’ya kar(cid:1)ı Türkçeyi hâkim kılma mücadelesinin yürütülmü(cid:1) olmasıdır. Türkmen beyleri, Arap ve Acem kültürüne fazla itibar etmemi(cid:1), millî geleneklerine ve Türkçeye de(cid:3)er vermi(cid:1), ilim adamlarını, (cid:1)air ve edipleri korumu(cid:1)lardır. Böylece, Türk dili ve edebiyatı için hızla verimli bir devrenin ba(cid:1)lamasına yol açmı(cid:1)lardır. Karamano(cid:3)lu Mehmet Bey’in 1277 yılında çıkardı(cid:3)ı ve divanlarda, resmî yazı(cid:1)malarda Türkçenin kullanılmasını emretti(cid:3)i fermanın yanı sıra, Türkmen beylerinin, memleket kazanmak için yaptıklar sava(cid:1)lar ve siyasi mücadeleler sırasında bile ilim ve edebiyat hareketlerini te(cid:1)vik etmeleri, hele bunlardan bazılarının Arapça ve Farsçayı iyi bildikleri halde, (cid:2)slami ilimler gelene(cid:3)ine aykırı olarak, Türkçe yazmayı tercih etmeleri, bölgelerindeki konu(cid:1)ma dillerini yazıya aktararak eser yaratma gayretleri Türkçe için yeni bir uyanı(cid:1) ve (cid:1)uurlanma devri olmu(cid:1)tur2. XIV. yüzyıldan itibaren Anadolu’da edebiyat eserlerinin yanında, Türkçe olarak tıp, tarih, astronomi, (cid:2)slâm dini ve felsefesiyle ilgili eserler yazılmaya ba(cid:1)lanmı(cid:1)tır. Bu(cid:3)A(cid:11)*A(cid:31)(cid:24)(cid:16)(cid:18)@(cid:3) 1 Uzel, Prof. Dr. (cid:2)lter; Cerrahiyetü’l-Haniyye I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, s.1. 2 Korkmaz, Prof. Dr. Zeynep; “Anadolu’da Türkçenin Yazı Dili Olu(cid:1)u ve (cid:2)lk Öncüleri”, Türk Dili Üzerine Ara(tırmalar, I. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1995, s.432. 10