TÜRKİYE’DE BUĞDAYDA UYGULANAN TARIM POLİTİKALARININ ÜRETİCİLER ve TÜKETİCİLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: TRAKYA BÖLGESİ ÖRNEĞİ Sema KONYALI Doktora Tezi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman : Yrd.Doç.Dr. Okan GAYTANCIOĞLU 2008 T.C. NAMIK KEMAL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ TÜRKİYE’DE BUĞDAYDA UYGULANAN TARIM POLİTİKALARININ ÜRETİCİLER ve TÜKETİCİLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: TRAKYA BÖLGESİ ÖRNEĞİ Sema KONYALI TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI Danışman: YRD. DOÇ. DR. OKAN GAYTANCIOĞLU TEKİRDAĞ-2008 Her hakkı saklıdır ii ÖZET Doktora Tezi TÜRKİYE’DE BUĞDAYDA UYGULANAN TARIM POLİTİKALARININ ÜRETİCİLER ve TÜKETİCİLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ : TRAKYA BÖLGESİ ÖRNEĞİ Sema KONYALI Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman : Yrd.Doç.Dr.Okan GAYTANCIOĞLU Üretimi yapılan tahıllar içinde en büyük paya sahip olan buğday, Türkiye için önemli bir tarım ürünüdür. Bu araştırmanın amacı, Türkiye’de buğdayda uygulanan tarım politikalarını değerlendirerek, uygulanan politikalar sonucu ortaya çıkan üretici ve tüketici transferlerini önemli üretim bölgelerinden biri olan Trakya Bölgesi için analiz edebilmektir. Araştırmada Trakya bölgesinde buğday tarımının ve üreticilerin sorunları hakkında anket uygulanarak üreticilerden bilgi alınmıştır. Araştırma bölgesinde hangi ilçenin ne kadar girdi kullandığını ve bu girdileri etkin kullanıp kullanmadıklarını belirlemek için Veri Zarflama Analizi (VZA) yapılmıştır. Girdiye yönelik ölçeğe göre sabit getiri (CRS) model sonucunda, üreticilerin çoğunun ilçelerde fazla girdi kullandıkları, sadece Çerkezköy ve Çorlu ilçelerinde üreticilerin girdilerini etkin kullandıkları belirlenmiştir. Girdiye yönelik ölçeğe göre değişken getiri (VRS) model sonucunda ise, teknik etkin olan 8 ilçe ve ölçek etkin olan sadece 2 ilçe bulunmuş olup, ilçelerde üreticilerin bir çoğunun girdilerini CRS modeline göre daha etkin kullandıkları belirlenmiştir. Araştırma sonucunda buğday üreticilerinin çok desteklendiği sonucuna varılsa da, bu destek üreticilere direkt olarak ödenmemiştir. Hatta Türkiye’deki buğday üretiminin desteklenmesi için desteklerin yarısını vergi mükellefleri ve dolaylı vergi ödeyen insanlar ödemişlerdir. Yani üreticiye ödenen desteklerin yarısı tüketicilerin cebinden çıkmıştır. Yapılan bu çalışmada ayrıca ekonometrik model de kullanılmıştır. Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) alım miktarlarının Türkiye buğday üretimine, buğday ithalatına ve ihracatına olan etkisi VAR (Vektör Otoregresif Regresyon) analizi yardımı ile araştırılmıştır. VAR modelinden elde edilen sonuçlara göre; TMO alım miktarlarında pozitif yönde yapılan değişiklik buğday üretim miktarını ve ihracatını pozitif yönde etkilemiş, buğday ithalatı ise TMO alım miktarlarında yapılan değişiklikten negatif yönde etkilenmiştir. Araştırma kapsamında toplanan tüm bilgiler kalitatif ve kantitatif analizlere tabi tutularak, Türkiye buğday üretiminde izlenecek tarım politikalarının nasıl olması gerektiği konusunda öneriler kapsamlı bir şekilde ortaya konulmuştur. Anahtar kelimeler: Buğday Üretimi, Buğday Politikası, Vektör Otoregresif Regresyon (VAR) Analizi, Veri Zarflama Analizi (VZA), Üretici Destek Eşdeğeri (ÜDE), Trakya Bölgesi 2008, 158 sayfa i ABSTRACT Ph.D. Thesis THE AGRICULTURAL POLICIES APPLIED FOR WHEAT IN TURKEY EFFECTS ON PRODUCERS AND CONSUMERS : CASE OF THRACE REGION Sema KONYALI Namık Kemal University Graduate School of Natural and Applied Sciences Dept.of Agricultural Economics Supervisor : Assist. Prof.Dr. Okan GAYTANCIOĞLU Wheat is a basic farm product with the highest share in cereal production in Turkey. The goal of this study is to determine the agricultural policies applied for wheat and to analyze the producer and consumer transfers obtained as the result of implemented policies for Thrace Region which is one of the important regions in wheat production in Turkey. In this study, surveys have been applied for the producers in Thrace Region. Data Envelopment Analysis (DEA) has been used to determine the districts using inputs and input efficiency. Constant Return to Scale (CRS) shows that the inputs were only used effectively in Çorlu and Çerkezköy districts. Variable Return to Scale (VRS) was found technically efficient in 8 districts and scale efficient in 2 districts. Most of the producers have used the inputs efficient according to the CRS Model. As a result of this research it appears as if the producers were funded by the government but these funds haven’t directly paid to the producers. Even more almost half of the money needed for the financial support have been collected from the taxpayers by means of indirect taxes. In other words, the consumers have paid the half of these payments. Furthermore in this research, the econometric model has been used. The effects of wheat purchased by The Soil Product Organization (SPO) on wheat production, wheat import and export have been researched by using VAR (Vector Autoregression Regression) analysis. As a result of VAR model, positive changes in purchased wheat of SPO caused positive effect on wheat production and export but wheat import was negatively affected. In this research, the data collected were analysed by using qualitative and quantitative research methods so as to suggest agricultural policies to be implemented in Turkish wheat production. Keywords : Wheat production, Wheat policy, Vector Autoregression Regression (VAR) Analysis, Data Envelopment Analysis (DEA), Producer Subsidy Equivalent (PSE) , Thrace Region 2008, 158 pages ii TEŞEKKÜR Bu çalışmamın gerçekleşmesi sırasında bana yön vererek deneyim ve bilgilerinden yararlandığım danışman hocam Yrd.Doç.Dr.Okan GAYTANCIOĞLU’na, ve tezimle ilgili çeşitli konularda bilgilerine başvurduğum bölüm başkanım ve tez izleme komitesi üyesi sayın hocam Prof.Dr.İ.Hakkı İNAN’a, sayın Prof.Dr. Orhan DAĞLIOĞLU’na teşekkürlerimi ve Tarım Ekonomisi Bölümünün diğer öğretim üyeleri ile araştırma görevlisi arkadaşlarımın tümüne sonsuz şükranlarımı sunarım. Bu tezin oluşmasında çok değerli bilgilerini aldığım Ankara, Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ illeri Toprak Mahsulleri Ofisi çalışanlarına, Edirne ve Kırklareli illeri Tarımsal Araştırma çalışanlarına, Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ Tarım İl ve İlçe Müdürlüklerine, Marmara Bölgesi Un Sanayicileri Derneği Başkanı ve Tekirdağ Un Sanayi A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Öksel DEMİR’e ve tezin veri toplama kısmında yardımcı olan Tekirdağ Tarım Kredi Kooperatifi Bölge Müdür Yardımcısı sayın Serdar KADAKAL’a ; ayrıca anket sırasında sorularımı cevaplamayı kabul ederek bana zaman ayıran bölge çiftçilerine en içten teşekkürlerimi sunarım. Araştırmanın üreticiler bölümündeki analizlerde bana yardımcı olan bölümümüz öğretim elemanlarından Yrd.Doç.Dr.Ömer AZABAĞAOĞLU’na, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sayısal Yöntemler bölümünde Arş.Gör. Fatma LORCU’ya ve ekonometrik uygulama kısmındaki model çalışmasında yardımlarını esirgemeyen bölümümüz öğretim elemanlarından Yrd.Doç.Dr.Gökhan UNAKITAN’a da teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarım süresince benden manevi desteğini esirgemeyen babam Süleyman TAVİL’e, annem Şermin TAVİL’e, ablam Ebru TAVİL’e ve eşim Murat KONYALI’ya sonsuz teşekkürlerimi sunarım. iii KISALTMALAR DİZİNİ AB. Avrupa Birliği ABD. Amerika Birleşik Devletleri A.D.F. Geliştirilmiş Dickey Fuller A.I.C. Akaike Bilgi Kriteri ÇKS. Çiftçi Kayıt Sistemi CRS. Ölçeğe Göre Sabit Getiri DAP. Diamonyum Fosfat DFİF. Destekleme Fiyat İstikrar Fonu DGD. Doğrudan Gelir Desteği DİİB. Dahilde İşleme İzin Belgesi DİR. Dahilde İşleme Rejimi D.P.T. Devlet Planlama Teşkilatı D.T.M. Dış Ticaret Müsteşarlığı D.T.Ö. Dünya Ticaret Örgütü F.A.O. Gıda ve Tarım Örgütü FAS. Tarım Dış İlişkiler Servisi FBMEK. Faktör Bileşimlerinin Marjinal Etkinlik Katsayıları F.O.B. Gemi Bordasında Teslim F.S.I. Freeman Spogli Enstitüsü G.S.M.H. Gayri Safi Milli Hasıla G.S.Ü.D. Gayri Safi Üretim Değeri G.S.Y.H. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla HRW. Sert Kırmızı Kışlık Buğday IGC. Uluslararası Hububat Konseyi IMF. Uluslararası Para Fonu KDV. Katma Değer Vergisi MEK. Marjinal Etkinlik Katsayıları O.E.C.D. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü O.T.P. Ortak Tarım Politikası SRW. Yumuşak Kırmızı Kışlık Buğday T.B.B.M. Türkiye Büyük Millet Meclisi T.E.A.E. Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü TKF. Toplu Konut Fonu T.M.M.O.B. Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği T.M.O. Toprak Mahsulleri Ofisi T.U.İ.K. Türkiye İstatistik Kurumu TÜBİTAK. Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu T.Ü.D.E. Tüketici Destek Eşdeğeri TZOB. Türkiye Ziraat Odaları Birliği USDA. Amerika Tarım Bakanlığı Ü.D.E. Üretici Destek Eşdeğeri Ü.F.E. Üretici Fiyat Endeksi V.A.R. Vektör Otoregresif Regresyon VRS. Ölçeğe Göre Değişken Getiri V.Z.A. Veri Zarflama Analizi iv İÇİNDEKİLER ÖZET i ABSTRACT ii TEŞEKKÜR iii KISALTMALAR DİZİNİ iv İÇİNDEKİLER v ŞEKİLLER DİZİNİ viii ÇİZELGELER DİZİNİ ix 1. GİRİŞ 1 2. KONU İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR 4 2.1 Yurtdışında Yapılan Araştırmalar 4 2.2 Yurtiçinde Yapılan Araştırmalar 7 3. MATERYAL ve YÖNTEM 14 3.1 Materyal 14 3.2 Yöntem 14 3.2.1 Örnekleme ve Veri Toplama Yöntemleri 14 3.2.2 Ekonomik Analiz Yöntemleri 16 3.2.2.1 Üretici Düzeyinde Verilere Uygulanan Analizler 16 3.2.2.2 Üretici Refahını Ölçmeye Yönelik Analizler 16 3.2.3 Ekonometrik Model 17 3.2.3.1 Birim Kök Testi 17 3.2.3.2 Granger Nedensellik Testi 18 3.2.3.3 Vektör Otoregresif Regresyon (VAR) Analizi 18 3.2.3.4 Etki-Tepki Analizi 19 4. DÜNYA BUĞDAY DURUMU 21 4.1 Dünya Buğday Üretimi 21 4.2 Dünya Buğday Tüketimi 23 4.3 Dünya Buğday Ticareti 24 4.3.1 İhracatçı Ülkeler 24 4.3.2 İthalatçı Ülkeler 25 4.4 Dünya Buğday Fiyatları 27 5. TÜRKİYE BUĞDAY ÜRETİM, TÜKETİM ve DIŞ TİCARETİ 30 5.1 Türkiye Buğday Üretimi 30 5.2 Türkiye Buğday Tüketimi 32 5.3 Türkiye’de Buğday Dış Ticareti 33 5.3.1 Türkiye Buğday İhracatı 34 5.3.2 Türkiye Buğday İthalatı 37 6. TÜRKİYE’DE BUĞDAYDA UYGULANAN TARIM 41 POLİTİKALARI 6.1 Tarihsel Gelişimi 41 6.2 Politikaların Değerlendirilmesi 50 6.2.1 Devlete Getirdiği Yükler 50 6.2.1.1 Taban Fiyat Politikası 51 6.2.1.2 Doğrudan Gelir Desteği (DGD) 62 7. TRAKYA BÖLGESİ’NDE BUĞDAY TARIMI ve TİCARETİ 67 7.1 Buğday Ekiliş, Üretim ve Verimi 67 7.2 Buğday Ticareti 71 8. SAHA ARAŞTIRMASI BULGULARI 74 8.1 Üreticilerden Elde Edilen Bulguların Değerlendirilmesi 74 v 8.1.1 Tarımsal Girdi Kullanımı 74 8.1.1.1 Tohumluk Kullanımı 74 8.1.1.2 Tohumluk Temin Edilen Yerler 76 8.1.1.3 Gübre Kullanımı 79 8.1.1.4 Gübre Temin Edilen Yerler 82 8.1.1.5 Zirai İlaç Temin Edilen Yerler 83 8.1.1.6 Zirai İlaç Kullanımı 84 8.1.1.7 Kredi İhtiyacı 86 8.1.2 Toprak Mahsulleri Ofisi’nin Alım Şekli 86 8.1.3 Pazarlama Sorunu 88 8.1.4 Buğday Üreticilerinin Üye Olunan Kuruluşlara Bakış Açısı 88 8.1.5 Buğday Üreticilerinin Kooperatiflere Bakış Açısı 90 8.1.6 Üreticilerin Buğday Fiyatları ve Alımlarına Bakış Açıları 92 8.1.6.1 Buğday Fiyatları Hakkındaki Düşünceler 92 8.1.6.2 Buğday Alımları Hakkındaki Düşünceler 94 8.1.7 Diğer Özellikler 95 8.1.7.1 Ekim Nöbeti 95 8.1.7.2 Tarım Makinaları Kullanımı 96 8.1.7.3 Birim Alandan Verimler 97 8.1.8 İllere Göre Buğday Maliyetleri ve Rakip Ürünlere Göre Avantajları 98 8.1.8.1 İllere Göre Üretim Maliyetleri 98 8.1.8.2 Buğdayın Rakip Ürünlere Göre Avantajları 100 8.1.9 Trakya Bölgesi’nde Buğday Tarımındaki Sorunlar 100 8.1.10 Buğday Tarımını Etkileyen Faktörlerin Ekonomik Analizi 101 8.1.10.1 Faktör Analizi (Factor Analysis) 101 8.1.10.2 Veri Zarflama Analizi (DEA, Data Envelopment Analysis) 104 8.1.10.3 Ayırma Analizi (Discriminant Analysis) 109 9. TÜRKİYE’DE BUĞDAYDA İZLENEN POLİTİKALARIN 113 ÜRETİCİLER ve TÜKETİCİLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 9.1 Buğdayda Destekleme Politikası Uygulamaları Sonucu Ortaya 113 Çıkan Üretici ve Tüketici Destek Eşdeğerleri (Transferleri) 9.1.1 Türkiye Genelinde Buğdayda Üretici ve Tüketici Destek 113 Eşdeğerleri 9.1.2 Trakya Bölgesi’nde Buğdayda Üretici Destek Eşdeğerleri 117 9.2 Toprak Mahsulleri Ofisi Alım Miktarlarının Buğday Üretimine, 121 İthalata ve İhracata Etkilerine İlişkin Bir Model Denemesi 9.2.1 Toprak Mahsulleri Ofisi Alım Miktarlarının Buğday Üretimine, 121 İthalata ve İhracata Etkileri Üzerine Model Denemesinin Sonuçları 9.2.1.1 Durağanlık Testi Sonuçları 121 9.2.1.2 Granger Nedensellik Testinin Sonuçları 123 9.2.1.3 VAR Modelinin Sonuçları 125 9.2.1.4 Etki-Tepki Fonksiyonları ve Sonuçları 127 10. TÜRKİYE BUĞDAY ÜRETİMİNİ SINIRLAYAN ETMENLER 129 10.1 Tarımsal Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar 129 10.1.1 Küçük ve Parçalı İşletmeler 129 10.1.2 Tohumluk Sorunu 129 10.1.3 Zirai Mücadele Sorunu 130 10.1.4 Gübreleme Sorunu 130 10.1.5 Sulama Sorunu 131 10.2 Pazarlamadaki Sorunlar 131 vi 10.3 Tarım Politikalarının Yetersizliğinden Kaynaklanan Sorunlar 132 11. SONUÇ ve ÖNERİLER 134 KAYNAKLAR 148 EKLER 152 EK 1 152 EK 2 153 ÖZGEÇMİŞ 158 vii ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa No Şekil 4.1 2006/07 Sezonu Dünya Buğday Üretimi ve Önemli Üretici 22 Ülkeler (%) Şekil 4.2 2006/07 Sezonu Dünya Buğday Tüketimi ve Bazı Ülkelerin 24 Payları (%) Şekil 4.3 2006/07 Sezonu Dünyada Önemli Buğday İhracatçısı Ülkeler 25 Şekil 4.4 2006/07 Sezonu Dünyada Önemli Buğday İthalatçısı Ülkeler 27 Şekil 4.5 Dünya Borsalarında 2000-2007 (Temmuz) Yıllarında En Çok 28 İşlem Gören Buğdayların Fiyatları ($/ton) Şekil 5.1 1990-2007 Yılları Arası Türkiye Buğday Ekilişi, Üretim ve 31 Verimi Şekil 5.2 1990-2006 Yılları Arası Türkiye Buğday Tüketimi (000 Ton) 33 Şekil 5.3 1990-2006 Yılları Arası Buğday İhracatı (ton) 35 Şekil 5.4 1990-2006 Yılları Arası Buğday İthalatı (ton) 38 Şekil 6.1 II.Grup Ekmeklik Buğday Fiyat Artışı ile ÜFE Artış Oranları 53 Şekil 6.2 TMO Alım Fiyatları ile Dünya Buğday Fiyatları 53 Şekil 6.3 ABD, Fransa ve Türkiye Buğday Fiyatları (Fob/$/Ton) 54 Şekil 6.4 2007 Yılı Haziran Ayı Borsa, TMO ve Tüccardaki 56 Buğday Fiyat Değişimleri Şekil 6.5 Tohumluk ve Buğday Fiyat Artışlarının Reel Olarak 58 Karşılaştırılması Şekil 6.6 Mazot ve Buğday Fiyat Artışlarının Reel Olarak 59 Karşılaştırılması Şekil 6.7 Gübre ve Buğday Fiyat Artışlarının Reel Olarak 59 Karşılaştırılması Şekil 6.8 Traktör ve Buğday Fiyat Artışlarının Reel Olarak 60 Karşılaştırılması Şekil 6.9 1998-2006 Yılları Arası Buğday, Girdi ve Enflasyon Değişim 62 Endeksi Şekil 7.1 Trakya Bölgesi 1990-2006 Yılları Arası Buğday Ekilişi (ha) 68 Şekil 7.2 Trakya Bölgesi 1990-2006 Yılları Arası Buğday Üretimi (ton) 69 Şekil 7.3 Trakya Bölgesi 1990-2006 Yılları Arası Buğday Verimi (kg/da) 69 Şekil 7.4 Trakya Bölgesi’nde Buğday Pazarlama Kanalları 71 viii