7 Planlama 2016;26(1):7-19 doi: 10.5505/planlama.2016.52714 ARAŞTIRMA / ARTICLE Temel Tasarım Eğitimi: Bir Ders Planı Örneği Basic Design Education: A Course Outline Proposal Gülsün Pelin Sarıoğlu Erdoğdu Doğuş Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, İstanbul ÖZ ABSTRACT Türkiye ve Dünyada birçok Mimarlık ve Planlama okulunun ilk se- At many architecture and planning schools, in the first year nesinde zorunlu Temel Tasarım dersi verilmektedir. 2 ve 3 boyutlu there is a compulsory course on basic design in which fun- soyut temsil yöntemlerinin öğretildiği bu derste genelde Bauhaus damentals of abstract representation of reality in 2D and 3D okulunun algı psikolojisinden uyarladığı Gestalt tasarım prensipleri are taught. In general, the basic design course introduces Ge- uygulanır ancak bu bağlantı her zaman çok açık değildir. Dersin stalt theory and its principles of design. Although this is a ba- stüdyo ortamında verilmesi, kritik alma süreci ve jüri değerlendir- sic introductory course, the content is usually not properly mesi öğrencilere yabancı gelmektedir. Sezgisel öğretme metodları organized. Links to the theory are generally weak, and it is kullanıldığı için üniversite eğitiminin ilk döneminde öğrencilerin en frequently offered intuitively, leaving students confused in most zorlandığı derslerden biridir. Bu makalede öncelikle Temel Tasa- cases. This article first explores different approaches used in rım dersinin yapısı ve işleyisi anlatılmaktadır. Sonra, Bauhaus oku- basic design education at a number of universities. Second, the lunun yansıması olarak yaygın biçimde devam eden Temel Tasarım learning process and studio environment are discussed. Finally, dersindeki farklı yaklaşımlar incelenmiştir. Gestalt prensipleri ve an attempt is made to provide a coherent framework for basic ilgili Temel Tasarım terim ve kavramları tartışılmıştır. Etkili bir te- design course. mel tasarım dersi icin bir ders planı örneği verilmiştir. Anahtar sözcükler: Temel tasarım eğitimi; Gestalt ilkeleri ve uygulamaları. Keywords: Basic design education; Gestalt principles and applications. Geliş tarihi: 04.05.2015 Kabul tarihi: 29.03.2016 İletişim: Gülsün Pelin Sarioğlu Erdoğdu. e-posta: [email protected] 8 PLANLAMA Giriş ile ilişkinin kurulması stüdyo dersleri için ayrıca önemlidir (Findeli, 2001). Disiplin olarak varolmak ve tasarımın sanat Temel Tasarım, tasarımla uğraşan bütün disiplinler için özgün alanından ayrılması kuramsal bağlantıyı gerektirmektedir. Bu ve önemli bir derstir. Bu sebeple sadece planlama disiplinini makalede amaç hem bir nihai ürün olarak bir ders planı örneği değil, mimarlık, endüstriyel tasarım, iç mimarlık, grafik tasa- geliştirmek, hem de dersin ve uygulanan temrinlerin kuramsal rımı gibi Mimarlık veya Güzel Sanatlar fakültelerinin birçok (Gestalt) bağlantılarını göstermek olacaktır. bölümünü ilgilendirir. Bahsedilen disiplinler arasındaki ölçek ve nihai üründeki farklılıklara rağmen, Temel Tasarım sağlam Bu makalede öncelikle Temel Tasarım dersinin yapısı ve işleyi- bir temel oluşturabilmektedir. Tasarım bir çeşit sorun çözme si anlatılmaktadır. Sonra, Bauhaus okulunun yansıması olarak eylemi olarak ele alındığında, Temel Tasarım dersi bu eylemin yaygın biçimde devam eden Temel Tasarım dersindeki farklı en temel aracı olan soyut ve kavramsal düşünmeyi öğrencilere yaklaşımlar incelenmiştir. Gestalt prensipleri ve ilgili Temel Ta- vermektedir. Gerçeği ve verilen sorunu analiz etmek, kavram- sarım terim ve kavramları tartışılmıştır. Etkili bir temel tasarım sal olarak parçalarına ayırmak, somut olandan soyut düzleme dersi icin yazarın farklı üniversite ve bölümlerde 10 seneyi aş- gelebilmek, fikir üretmek ve sonra tekrar somuta dönebilmek kın bir süredir katıldığı önceki uygulamalardan yola çıkarak bir Temel Tasarım ile mümkün olabilmektedir. ders planı örneği verilmiştir. Makale, değerlendirme ve sonuç bölümü ile sona ermektedir. Temel Tasarım 1920’lerde Modernism ve Bauhaus okulunun en temel öğelerinden biri olarak doğmuştur. Bauhaus Nazi Temel Tasarım Dersinin Yapısı ve İşleyisi Almanyası ile sona erme durumuna geldiğinde, eğitimde- ki etkileri yayılarak devam etmiştir (Lloyd Jones, 1969:156). Türkiye’de Mimarlık ve Planlama okullarına yetenek sınavı ile Bauhaus okulu Mimarlık ve ilgili disiplinleri etkili bir biçim- değil matematik puanı ile öğrenci alınmaktadır. Bu anlayışta de değiştirmiştir. 1870-1950 arasında sanat ve tasarım ala- yaratıcılığın ve tasarımın öğretilebilir olduğu varsayımı vardır. nında Türkiye’de Alman nüfüzunun ve Bauhaus’un etkisi çok Bu anlamda öğrencilerin sorun çözme kapasitesi ve analitik belirgindir (Artun, 2009). Yürekli (2014) de benzer şekilde düşünce kabiliyeti önem kazanmaktadır. Dersin stüdyo or- Türkiye’de güzel sanatlar etkisinde olan mimarlık disiplininin tamında verilmesi, kritik alma süreci ve jüri değerlendirmesi 1920’ler itibariyle Bauhaus temelli bir modern mimari anla- öğrencilere yabancı gelmektedir. Sezgisel öğretme metodları yışına yöneldiğini belirtmiştir. Bunun mimarlık temel alanına kullanıldığı için üniversite eğitiminin ilk döneminde öğrencile- yansıması I. Ulusal Mimarlık Akımının terkedilmesi ile olmuş rin en zorlandığı derslerden biridir. Çubukçu ve Gökçen Dün- ve modern mimarlık hakim hale gelmiştir (Tekeli, 2001:65). dar (2007) tasarım süreci ve yaratıcılık konusunda öğrencile- Modern Mimarlık anlayışı ve Bauhaus Okulunun günümüzde rin birçoğunun sorun yaşadığını belirtmiştir. ODTÜ Mimarlık devam eden başlıca ürünü Temel Tasarım dersidir. Türkiye’de bölümündeki eğitimleri ile ilgili düşüncelerini öğrenci bakış ilk kez 1966 senesine ait Mimarlık dergisinde tartışılmıştır açısıyla değerlendirdilkleri yazılarında Yağlı ve Acar (2000), (Akış, 2009). Temel Tasarım dersinde verilen ilk uygulamanın bir kutu rap- tiye, 4 metre don lastiği, bir ampul, 100 x 70 resim kağıdı Türkiye ve Dünyada birçok Mimarlık ve Planlama okulunun ilk ve yapıştırıcı kullanarak kıskançlık kavramını 3 boyutlu olarak senesinde zorunlu Temel Tasarım dersi verilmektedir. 2 ve 3 anlatmak olduğunu belirtmişlerdir. boyutlu soyut temsil yöntemlerinin öğretildiği bu derste ge- nelde Bauhaus okulunun algı psikolojisinden uyarladığı Gestalt Günay’a (2007:93) göre, stüdyo ve temel tasarım dersi yazılı tasarım prensipleri1 uygulanır ancak bu bağlantı her zaman çok metin ve formüllerle çalışmaya alışkın öğrencilere oldukça ya- açık değildir. Son dönemde temel tasarım dersinde farklı uygu- bancı gelecek çizgiler, yüzeyler, hacimler, renkler ve dokular- lamalar da göze çarpmaktadıır. Örneğin Bilgi Üniversitesi’nde dan oluşan soyut bir dünyadır. Ulaşılması istenen hedef bina hesaplamalı temel tasarım (computational) (Yalınay-Çinici, (ya da plan) değil, tam tersine temsilin kendisi mekan üzerine 2012) uygulanmaktadır. Orhangazi Üniversitesi’nde ise açık düşünmenin ve düşünce üretmenin (sürecin) bir parçasıdır alanda temrinler içeren bir temel tasarım uygulaması mevcut- (Doğan, 2009:34). Bu sebeplerle de diğer derslere göre so- tur (İTÜ, 2014). yut bir anlatım diline sahiptir. Somut dünyadan toplanan bilgiyi tekrar işleyerek soyut bir görsel anlatıma dönüştürme süre- Temel Tasarım ile ilgili Türkçe alanyazınında daha çok üniver- cinde öğrencinin görsel algılama ve düşünme becerisi geliş- sitelerde uygulanan örnekler ve projeler yer almaktadır. Bu mektedir (Tekel, vd. 2015). durum anlaşılır ve de diğer stüdyo yürütücüleri için yararlı olmakla birlikte, kuramsal ilişkinin her zaman kurulamadığı Temel tasarım dersi diğer uygulama ve proje derslerinde ol- görülmektedir. Tutarlı bir ders planı için kuramsal çerçeve duğu gibi, stüdyo ya da atölye gibi isimler alan büyük sınıflarda 1 Konuyla ilgili detaylı bilgi için Günay (2007) ve Itten (1975) ayrıca incelenebilir. Gülsün Pelin Sarıoğlu Erdoğdu 9 verilmektedir. Stüdyo ve atölye kavramları benzemekle birlik- girdi ve yöntemlerin ders dışında kalacağı varsayılabilir. Bu bilgi te çok önemli bir farkı içermektedir: Mimarlık stüdyolarında kuramı bakış açısı bilgi temsillerinin bilinçli olarak seçildiği bir akademisyenlerce yeniden yapma ve düzeltme değil, geliştir- süreç içerir. Bazı yöntemlerin tercih edildiği, bazı veri kaynak- me süreci izlenmektedir (Akış, 2009; Lang, 1998). Mimarlık larının daha sıklıkla kullanıldığı bir çerçeve belirlenmiş olur. disiplininde genelde kritik verme ve geliştirme anlayışı hakim- dir. Dolayısı ile stüdyo Temel Tasarım dersi için daha doğru Buradan hareketle Temel Tasarım uygulamalarında ilk yaklaşım bir karşılık olacaktır. Ortak mekanda çalışmanın derse etkisi farkının soyut-somut tasarım eğitim ekseninde olduğu söyle- büyüktür. Sosyal etkileşimin öğrenmeyi etkilediği bilinmekte- nebilir. Yürütücüler ve bazen de üniversite kurumunun kendisi dir (Kreijns vd. 2004) ve sinerjik çalışma ortamı temel tasarım bu ontolojik düsünce farkını yaratır. Böylece dolaylı olarak bil- eğitiminin en önemli değişkenlerinden biridir. Bu anlamda, Te- gi kuramı ve yöntembilim açısından da yaklaşımlar tanımlan- mel Tasarım dersi mekan ve sosyal süreçler arasındaki ilişki- mış olur. Mekan (space-soyut) ve çevre (environment-somut) ye mikro ölçekte bir örnek olarak değerlendirilebilir: mekan kavramsallaştırmalarına göre bazı okullarda tamamen soyut ve (stüdyo) sosyal süreçleri (öğrenme) etkiler. modernist bir anlayış hakimdir. Modernizmde mekan üç bo- yutlu kartezyen koordinat sisteminde kurgulanmış Öklitçi bir Temel tasarım yaparak ve deneyerek öğrenilmektedir. Elleri boşluktur. Modern dönemin tasarım araçları mekaniktir fakat kullanarak (hands-on) öğrenme yöntemi (Özkar ve Steino, bunları kullanmak için duyumotor ve kavramsal eğitim gerekir 2012) diğer tasarım stüdyolarında olmasa da Temel Tasarım (Erkal, 2012). ODTÜ Mimarlık ve Planlama bölümleri buna için esastır. Bu nedenle bilgisayar destekli çalışmalar genelde örnek olabilir (Özer, 1966)3. Temel Tasarım dersinin kapsamı dışında kalmaktadır. Ders an- latımı yerine kavramlar üzerinden tartışma ve düşünce geliş- Özgüner (1966) ODTÜ Mimarlık bölümündeki temel tasarım tirme, soru sorma Temel Tasarım dersinin belirleyici unsurla- dersindeki uygulamaları şöyle anlatmıştır: rıdır. Temrin sayısının diğer proje derslerinden çok olması bu sürecin gereği olarak değerlendirilmelidir. “Öğrenciye nisbet, ölçek, renk, ritm, denge, ahenk ve düzen gibi kavramlar verilmekte, bilhassa «mekân» (space) üzerinde Temel Tasarım dersinde kuramsal çerçevenin ve tasarım ilke- durulmakta, bunların yanında teknik çizim ve perspektif kural- lerinin genel olarak anlatıldığı ders formatında bölümler de ları öğretilmektedir.” olacaktır. Bu anlatılarda önceki öğrenci çalışmalarından veya farklı tasarım/sanat çalışmalarından örnekler göstermek ko- “Bunları yaparken bilhassa 2 ve 3 boyutlu çalışmalar hazırlanır; nusunda karşı görüşler bulunmaktadır. Örneğin, Çubukçu ve şekil, form, malzemenin yüzey dokusu, renk, çeşitli yönlerdeki Gökçen Dündar (2007)’ye göre, analojiler kurulmasında sa- çizgilerin düzen, ahenk ve dengesi üzerinde çalışılır”. kınca bulunmamaktadır ve Temel Tasarım dersinde yaptıkları uygulamada görsel imaj göstermenin yaratıcılığı engellemediği Özgüner’in (1966) ifadesindeki bu kavramlar Bauhaus okulu- sonuca varılmıştır. Resim ve mimarlık gibi disiplin ya da sanat nun Temel Ders olarak verdiği ders ile paralleldir. dallarından örnek göstermek kabul edilebilir olmakla birlikte, önceki dönemlere ait öğrenci çalışmalarından örnek göster- Temel Tasarım dersi daha somut (çevre-environment) odaklı mekten özellikle kaçınılmalıdır. Tasarımda tek doğru olduğu da olabilir. Bazı okullarda çevre ile ilişki, malzeme ve doku yanılgısına düşecek öğrencilerin benzer çalışmalar yapması gibi kavramlar ile soyuttan ziyade somut dünyadan referanslar oldukça muhtemeldir. Bunun yerine, önce öğrencinin kendi baskındır. Örneğin Bursa Orhangazi Üniversitesi’nde, öğren- yaratıcılığını kısıtlamadan deneyimleyeceği bir süreç izlenmeli, ciler kil, kum atölyeleri ile bu dersi açık alanda düzenlenen daha sonra örnek çalışmalar gösterilmelidir. Böylece öğrenci çalıştaylarla ve gerçek dünyayla birebir ilişkili yapmaktadır. Öğ- kendi çalışmasının dışında sorunun nasıl çözüleceğine dair ila- renciler doğal malzemeleri tanıyıp, bunlarla tasarım alıştırma- ve bilgi ile donatılmış olur. ları yapmaktadır (İTÜ, 2014). İTÜ Mimarlık bölümünde 2007- 2008 döneminde sahilde kum çalışması yapılmıştır (Dursun Temel Tasarım Dersinde Farklı Yaklaşımlar vd, 2009). Yine aynı bölümde ‘travma’ olarak adlandırılan yeni nesil temel tasarım dersinde de öğrenciler İstanbul’un çeşitli Tüm bilimsel çalışmalarda olduğu gibi üniversitede verilen bir mahallelerinde yerinde üretim ve anında sergileme yapmakta- ders olarak Temel Tasarım için de yürütücünün varlık bilimi dır (İTÜ, 2014). açısından kişisel konumu, diğer bir deyişle bilgi, gerçek ve meşruiyete karşı tavrı, “ne”yin çalışılacağını belirlemiş olur.2 Genel olarak Temel Tasarım dersi tek dönem verilir. Takip Buna parallel olarak, yürütücünün dünyayı nasıl kavramsallaş- eden dönemde Mimari Tasarıma Giriş ya da Planlama Stüdyosu tırdığı ve onu nasıl analiz ettiğine göre bazı bilgi formlarının, gibi disiplinlerin kendi uygulama dersleri ile devam edilir. Ancak 2 Planlama disiplini için Parker ve Doak (2012) incelenebilir. 3 Ancak ODTÜ Mimarlık bölümünde 50 yıllık bu geleneğin yakın dönemde sorgulandığı ve ders içeriğinin değiştirildiği belirtilmiştir (Gürsel Dino, İTÜ, 2014). 10 PLANLAMA İstanbul Bilgi Üniversitesi ve ABD Penn State Üniversitesi gibi yaşadıkları çevreyi soyutlama ve kavramsallaştırmayla yeniden bazı okullarda Temel Tasarım iki dönem boyunca verilmekte- değerlendirmesini; şekil, form, renk, desen, örüntü, malzeme, dir.4 ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama ve Mimarlık Bölümlerinde ölçek ve mekân gibi kavramları harmanlayarak, düzenleyerek, de, 2. Dönem dersin ismi Temel Tasarım olmamasına karşın değiştirerek tasarım veya organizasyonlar oluşturmasını amaç- Gestalt ilkelerinin kullanıldığı ve soyut temrinlerin yapıldığı layan bir stüdyodur. Dönem içinde yapılacak çalışmalar tasa- stüdyolar şeklindedir. Yıldız Teknik Üniversitesi ve Doğuş Üni- rımsal ilişkileri anlama ve ilişki kurma yetilerini geliştirmeye versitesinde Mimarlık bölümlerinde Temel Tasarım dersi, stüd- yoğunlaşır.’8 yo dersi olarak değil uygulamalı bir ders olarak işlenmektedir.5 Genel olarak temel tasarım dersinde amaç öğrenciye tasarım Bir diğer yaklaşım farklı disiplinler icin dersin ortak olarak iş- kültürünü ve tasarım sorunlarını çözerken uygun tasarım dilini lenip islenmemesinden ortaya çıkar. Temel tasarım dersi Gazi kullanmayı öğretmektir. Gestalt ilkeleri bu anlamda tutarlı bir Üniversitesi, ODTÜ ve İTÜ gibi Türkiye’deki eski üniversite- çerçeve sunmaktadır. lerde planlama, endüstriyel tasarım ve mimarlık gibi bölümleri için ayrı olarak verilmektedir. Son zamanlarda özellikle yeni Gestalt Prensipleri ve Temel Tasarım Dersinde açılan üniversitelerde ortak temel ders (foundation course) kullanılan kavramlar olarak verilmesi yaygın bir uygulamadır. Ancak gerek ortak çalışmanın zorlukları, gerekse disiplinlerin kendi bakış açıları Formun kendisinin estetik kaygılarla değil, uygulamalı tasarım zorluk yaratabilmektedir. Güneş ve Güneş (2015) endüstriyel süreçleri ile elde edilmesi gerektiği düşüncesi (Özkar ve Ste- tasarım disiplini özelinde yaptıkları çalışmada rekaberlik (coo- ion, 2012), Bauhaus Okulunun yükselmesiyle 20. yy başında petition) olarak bilinen kavram ile bir disiplinin diğer bir disip- ön plana çıkmıştır. Gropius, (1947)’de tasarımın bir biliminin linle işbirliğinin sınırlarını çizebileceğini, tarafların işbirliği için olup olmadığını sorguladığı yazısında yaratıcılığı geri plana at- gösterdikleri çabanın seviyesini tanımlayabildiğini belirtmiştir. mamakla birlikte, mimarlık ve ilgili disiplinlerin sanat dalların- Bu anlamda bazı disiplinler diğer disiplinlerle işbirliği için yo- dan farklı olarak objektif bir bilimsel bağlama sahip olduğunu ğun bir çaba gösterirken, diğerleri daha tutucu davranarak iş- belirtmiştir. Modernist düşüncenin, rasyonel bilimin geliştiği birliğine kapalı davranabilmektedir. dönemde tasarım dünyasına ait en belirgin değişiklik Gestalt Prensiplerinin geliştirilmesi olmuştur. İstanbul Bilgi Üniversitesi’nde Mimarlık, Endüstriyel Tasarım ve İç Mimarlık öğrencileri; İzmir Ekonomi Üniversitesi’nde Gestalt bir şeyin nasıl biraya getirildiğine işaret eden Almanca Mimarlık, Moda ve Tekstil Tasarımı, Endüstriyel Tasarım, İç bir kelimedir (gestellt)9. Merriam Webster Sözlüğündeki İn- Mimarlık ve Çevre Tasarımı ve Görsel İletişim Tasarımı Bö- gilizce tanımlamadan10 yola çıkarak `parçalarının toplamından lümleri; Kırklareli Üniversitesi’nde Mimarlık ve Şehir Planla- elde edilemeyecek bir fonksiyonel bütünlük içeren fiziksel, ma Bölümleri (Birlik vd., 2015), Fatih Sultan Mehmet Vakıf biyolojik veya psikolojik bir yapı, diziliş veya desen olgusu` Üniversitesi (FSMVÜ) ise Mimarlık ve İç Mimarlık bölümle- olarak açıklanabilir. ri Temel Tasarım dersini ortak olarak vermektedir. Mersin Üniversitesi’nde de bir sene Şehir ve Bölge Planlama ile Mi- Almanya’da Bauhaus Tasarım Okulunda ve Rusya’da Devlet marlık bölümleri Temel Tasarım dersini ortak yürütmüştür.6 Yüksek Sanat ve Teknik Stüdyolarında Gestalt tasarım pren- sipleri mimar ve sanatçıların Temel Dersinde (Basic Course) Yaklaşımlar farklılık gösterse de, aslında ders planlarında Te- uygulanmıştır (Lang, 1998; Khazanova, 1971). Bugün birçok mel Tasarım dersinin amacı benzer şekilde kurgulanmıştır: ‘öğrencilerin 2 ve 3 boyutlu komposizyon yapmanın esas Temel Tasarım eğitimi bu gelenekten gelmektedir ve yaklaşı- olduğunu kavramasına olanak verecek ve düzenleme pren- mın devamı olarak yorumlanabilir. siplerine vurgu yaparak düzen algısının oluşmasını sağlamak’ veya `öğrencilerin soyut düşünce geliştirmelerine, temsil ka- Tümevarım gibi “aşağıdan yukarıya” temellenen bir kuram ola- biliyetini elde etmelerine, temel tasarım becerileri ve görsel rak Gestalt, algıyı etkileyerek daha üst seviyeki bilişsel süreç- kültür geliştirmeleri icin uygun tasarım dili ve tasarım bece- lere ulaşır (Soegaard, 2014). Bu anlamda, Gestalt psikolojisi rileri geliştirmelerine yardımcı olmak7 ‘katılımcı öğrencilerin indirgemeci, bileşik olmayan (sadece elemanlardan oluşan) ve 4 1/ https://stuckeman.psu.edu/arch/undergraduate-courses (Erişim tarihi: 01.11.2014) http://www.bilgi.edu.tr/tr/programlar-ve-okullar/lisans/mimarlik-fakultesi/mimarlik/ sayfa/dersler/ Erisim tarihi: 01.01.2015 5 Bu makalede stüdyoda verilen ve kredisi 8-12 arasında farklılık gösteren TT dersi ile ilişkin bir tartışma yapılmaktadır. 6 Benzer şekilde ABD Virginia Tech Üniversitesi Mimarlık Fakültesindeki tüm lisans öğrencileri (mimarlık, endüstriyel tasarım, iç mimarlık ve peyzaj mimarlığı) 1. Sınıftaki çalışmalarına ortak temel tasarım dersi ile başlayıp, ikinci sene mesleki dersler ile devam etmektedir. 7 Sırasıyla ODTÜ Mimarlık ve Şehir ve Bölge Planlama bölümleri. http://archweb.metu.edu.tr/programs/undergraduate-programs/bachelor-in-arhitecture/arch101 8 https://catalog.metu.edu.tr/course.php?course_code=1210101 (Erişim Tarihi: 14.Ocak. 2015) http://www.bilgi.edu.tr/tr/programlar-ve-okullar/lisans/mimarlik-fakultesi/mimarlik/sayfa/dersler/ Erisim tarihi: 01.01.2015 9 Concise Encyclopedia (http://www.merriam-webster.com/dictionary/gestalt) (Online Access on 13 November 2014). 10 http://www.merriam-webster.com/dictionary/gestalt) (Online Access on 13 November 2014) Gülsün Pelin Sarıoğlu Erdoğdu 11 aklın görsel çevreyi anlamak için basitleştirdiğini ve biçimlerden kompozisyona önem vermeyen yaklaşımların yerine bütün- oluşan bir kompozisyonda sözkonusu şekli en basit ve düzgün lük ve bağlam gibi kavramlarla kendini ilişkilendirir (Soegaard, geometrilere indirgeme eğiliminde olduğunu söyler (Ching, 2014). Gropius’un11 Manifestosunda belirtiği gibi mimarlar, 2014: 38). İyi şekil (good form) ve basitlik ilkesi15 olarak nite- binanın parça ve bütün olarak karma bir yapıda olduğunu gör- leyebileceğimiz bu ilke aslında Gestalt’in en temel özelliğidir. meyi ve anlamayı öğrenmelidir. Gözlemlenen dünyanın dışın- da öznenin kendisinde de parça ve bütün ilişkisini sorgulamak Bu ilke ile doğrudan ilişkili bir başka ilke şekil-zemin (figure- mümkündür.12 ground) ilişkisini anlatan ilkedir. Bir şekil ortaya çıktığında et- rafını saran bir zemin de oluşmuştur. Kişiler bu kompozisyonu Koffka’nın ‘Bütün, parçaların toplamından daha farklıdır” (The algılarken şekli ya da zemini ön plana alarak algılayabilirler. An- Whole is other than the sum of its parts) açıklaması Gestalt cak her ikisi aynı anda şekil olarak algılanamaz.16 Temel tasa- kuramı için en temel ifadelerinden biridir. Ancak, Heider’e rımda şekil kadar zemin de değerlidir (Günay, 2007). Ön plan göre İngilizceye ‘Bütün, parçaların toplamından daha önemli- ve arka plan (background -foreground) olarak da adlandırılan dir’ (The whole is greater than the sum of its parts) şeklinde bu kavram ile temel tasarım aslında objeye (şekle) önem ve- çevrilmesi Koffka tarafından düzeltilmiş ve bütünün (whole) ren sanattan ayrılmış olur. algı sisteminde bağımsız bir varlık olduğu belirtilmiştir.13 Temel Tasarım Dersi Kavramları Prensipler Bölüm 4.1’de anlatılan Gestalt ilkelerine ek olarak görsel Max Wertheimer, Wolfgang Köhler, and Kurt Koffka’nın çalış- denge (visual balance), düzen, ritm, sözdizimi (syntax) ve maları ile 1930’larda şekillenen Gestalt Kuramı bazı prensipler anlambilim (semantics), ritm, gönderme çerçevesi, dolu-boş ile tanımlanır. Bu prensiplerin birbirlerine üstünlüğü temel ola- ilişkisi, komposizyon ve bağlam gibi kavramlar Temel Tasarım rak yoktur ancak bazı tasarımlarda bazıları ön plana çıkabilir. dersinde sıklıkla kullanılır. Bir kompozisyon oluştururken bir düzen yaratmak, buradan hareketle tutarlı ve anlamlı bir ta- Yakınlık Prensibi (Law of Proximity): Yakınlık ilkesinin en bas- sarıma ulaşmak Temel Tasarım için önemlidir (Koffka, 2000). kın hali en küçük aralıklarla gruplama şeklidir (Wertheimer, Kompozisyon, öğelerin bir sistem içinde ilkeler bağlamında 1923). Diğer bir tarifle, bir tasarımın parçaları birbirlerine bir araya getirilmesi olarak tanımlanabilir (Çellek ve Sağocak, ne kadar yakın olursa, bunların bir bütün olarak algılanması o 2014: 193). Düzen, en son çalışmada ayırtedilemeyen ancak kadar kolay olur. Parçaların aynı karakterde olması gerekmez izleri okunan, kesinlikle soyut, bazen Kartezyen de olabilen bir (Bradley, 2014), ancak benzerlik tasarımın gücünü artırabilir. araçtır (Günay, 2007). Bu düzenin alt ve üst seviyedeki tasarım ilkeleri (low level order-high level order) farklılaşabilir; ancak Süreklilik İlkesi (Law of Continuity): Aklımız boşlukları dol- birbirleriyle ilişkilidir. Aslında dilbilimdeki sözdizimi (syntax) durma eğilimindedir ve izleyicinin algıladığı obje aslında tasa- ve anlambilimine (semantics) benzeteceğimiz bu iki kavram rımda sunulandan daha fazla mekansal bilgi içerir (Reification) tasarımcıyı yönlendirir.17 Harflerin bir araya gelip kelime ve (Bradley, 2014). Örneğin yeterince yakın konumlandırılmış cümleleri oluşturması gibi, yapıyı ya da kent planını oluştu- noktalar bir çizgi olarak algılanabilir. Tamamlama ilkesi olarak ran birimler de bir araya geldiğinde bir metin (kompozisyon) da adlandırabileceğimiz bu prensipte göz boşlukları tamamlar oluşturur (Kolb, 1990). Aslında heykeller, resimler, binaların ve parçalardan ziyade bütünü algılar. da kendi dilleri vardır ancak onların dili bizimkine benzemez (Tümer, 2008). Tasarımcı düzen yaratarak farklı diller ve tasa- Benzerlik İlkesi (Law of similarity): Tasarımdaki benzer parça- rımları mümkün kılabilir. ların beraber görünme ve algılanma eğilimi yüksektir (Wert- heimer, 1923). İzleyiciler benzerlikleri farkeder (Bradley, Tasarım sorunları çok net tanımlanamadığı ve doğa bilimlerin- 2014) ve parçaları renk, şekil, büyüklük, doku ve değer açısın- de olduğu gibi tek çözümlü olmadıkları18 için bağlam (context) dan gruplama eğilimindedir.14 kavramı önem kazanır. Fransızca problematique19 kelimesi tasarımın çok çözümlü yapısını işaret eder. Findeli (2001)’ye Anlaşılırlık İlkesi (Law of Pragnanz-Clarity): Gestalt Psikolojisi göre tasarımın sadece ürün –obje olarak kavramsallaştırılma- 11 http://bauhaus-online.de/en/atlas/das-bauhaus/idee/manifest Erişim Tairih: 02.11.2015 12 Aytaç-Dural (2012), İzmir Ekonomi Üniversitiesi’nde yaptıkları TT dersinde bu yöntemle öğrencilerin derse beden deneyimlerini kattıklarını belirtmiştir. 13 http://www.intropsych.com/ch04_senses/whole_is_other_than_the_sum_of_the_parts.html Dewey’den alınmıştır. Erişim Tarihi: 14 https://isolationphotos.wordpress.com/2013/10/05/gestalt-and-art/ Erişim Tarihi 28.04.2015 15 http://www.intropsych.com/ch04_senses/laws_of_pragnanz.html 16 http://www.intropsych.com/ch04_senses/gestalt_psychology.html 17 Argun Evyapan tarafından ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Temel Tasarım Stüdyosunda kullanılan terminoloji. 18 İngilizce’de “ill defined problem” olarak kullanılmaktadır. 19 Türkçede sorunsal olarak kullanılmaktadır ancak Türk Dil Kurumu çevirisi çok çözümlü yapısını yansıtmamaktadır. 12 PLANLAMA sından daha öte sosyal, ekonomik, sembolik ve politik sorun- sinde de amaç olduğu anlamına gelmemektedir. Formun amaç ların karmaşıklığını içermektedir. Tasarım sorununu tanımla- değil araç olarak kullanılması Temel Tasarım dersinde yönlendi- yan koşullara yani bağlama göre tasarım şekillenir ve süreç rici olacaktır. Findeli (2001) de benzer şekilde formalist yakla- bağlam bağımlı hale gelir. şımın yönlendirici-zorlayıcı (manipulative) ve nesneye (object) dayalı yapısının Temel Tasarım dersi (doğru şekilde yeniden Itten’e (1975:98) göre tekrar eden özellikler, nokta çizgi ve yapılandırıldığında) ile aşılacağını ve Temel Tasarım dersinin bu alan gibi birimlerin uyumu ritmin konusudur. Düzenli veya ser- anlamda en iyi pedagojik araç olduğunu düşünmektedir. best olabilir. Tekrar etme, okunurluğu artırır ancak, çeşitlilik ve durağanlık (variety vs. monotony) arasındaki denge önem- Arnheim (1969)’a göre bütün düşünme eylemi aslında gör- lidir. Düzen olmadan karmaşıklık akıllarda karışıklığına yolaçar- sel algı içermektedir. Arnheim’in çalışmaları görsel şemalar ken, karmaşık olmayan bir düzen de sıkıcılık yaratır (Arnheim, üretmenin düşünmenin ve sorun çözmenin ilk adımı olarak 1964:1). değerlendirilmesi Norberg-Shulz (1980) tarafından daha da ilerletilmiş ve çevrenin-(tasarımın gerçekleşeceği parsel, yapı Temel Tasarım dersinde her temrin bir kompozisyon ola- adası ya da alanlar) genius loci kavramı ile ilişkilendirilmiştir. rak ele alınır. Gönderme çerçevesi20 olarak sıklıkla kullanılan Diğer bir deyişle, plan ve yapıldığı alan (veya bina ve yapıldığı (Frame of reference) kavramı bu kompozisyonların sınırlarını arsa) arasındaki birbirini etkileyen, değiştiren ve bir yapbozun belirtirken tasarımın parçalarının verilen alan ya da hacim içe- parçaları gibi birbirini şekillendiren güçlü bir ilişki bulunmakta- risine tam olarak uymasına ve bütüncül bir şekilde onu tanım- dır. Castells’in (1996) yıldız mimarlara yönelik eleştirisi o ye- lamasını yardım eder. Bütün tasarımlar bir gönderme çerçeve- rin kendine özgü farklıklıklarını düşünmeden hemen heryerde si içinde yer alır (Günay, 2007). benzer etkiye sahip tasarımlar üretmeleri olmuştur. Tasarımın ilk elemanları boşluğa yerleştirilmeye başlandığında Temel Tasarım dersi eğer iki dönem uygulanıyorsa yer (site)’in mekan ortaya çıkar (Heidegger, 1969). Dolu-Boş ilişkisi (So- tasarıma dahil edildiği, tam anlamıyla somut bir tasarım yapıla- lid–plane veya solid-void) tasarımın dolu ve boş olarak ad- bildiği bir çalışma ikinci dönemin final ödevi olarak verilebilir. landıracağımız parçalarının bütünü oluştururken aynı zamanda Bu süreçte kavramsal şemalar gerek “form ve işlev” gerekse tekbaşlarına da anlamlı olmasını ifade eder. Yaratılan değerler “form ve yer” arasındaki bağlantı için kullanılabilir. Tek dönem keyfi değil, bir kurallar bütünü içinde dağılmalıdır. Temel Tasarım derslerinde görsel şemalar “form ile işlevi” iliş- kilendirmek için yine çok önemli bir araç olarak final proje- Kavramsal Şemalar: Form-işlev ve form-yer ilişkileri sinde sürece dahil edilmelidir. Bu makalede verilen örnek ders planının en ayırdedici özelliği düşünmenin ve onu aktarmanın Temel Tasarımda kullanılması ve öğrenilmesi hedeflenen kav- bir yolu olarak kavramsal şemalara verilen önem olmuştur. ramlara ek olarak bir sorun çözme yöntemi olarak kavramsal şema (conceptual diagram) soyuttan somuta geçişte temel Soyut düşünme ve fikir geliştirme eylemleri izleyen dönem- araç olarak kullanılabilir. Kavramsal şemalar biliminsanlarının lerde de tasarım stüdyolarında sıklıkla kullanılacaktır. Planla- fikirlerini aktarmak için kullandıkları bağlama özel hazırlanmış ma özelinde bakılırsa, plancıların en genel anlamda süreçleri, temsil yöntemidir (Lynch, 1990). Sadece form arayışı yerine gerekçelendirmeleri, ve hareket koşullarını kavramsallaştırma işlevin vey ere ait girdilerin de beraberce ele alınabildiği kav- yeteneğine sahip olmaları gerekmektedir (Parker ve Doak ramsal şemalar ile 1. Sınıf öğrencileri izleyen dönemlerde de 2012:2). Gerçek dünyada tasarım süreci sosyal beklentiler, tasarım sorunlarını her ölçekte (bina, ürün veya kentsel alan- işlev, bütçe, planlamayla ilgili düzenleyici mekanizmalar tara- lar) çözebileceklerdir. fından kısıtlanmaktadır (Kaji-O’Grady, 2012). Bunları tasarıma dahil etmeyen bir yaklaşım gerçekçi olamayacaktır. Bu anlam- Salt form kaygısının ön plana çıktığı formalist21 yaklaşımın bağla- da, birinci sınıfta bu yaklaşımla tanışmak diğer dönemlerde de mı, diğer bir deyişle anlam, yer, tarih ve kültür gibi verileri göz öğrencilerin stüdyo performansını artıracaktır. ardı eden yönü böylece törpülenmiş olabilecektir. Forty (2000)’ nin çalışmasında belirttiği gibi form ve formalism tartışmaları Eleştiriler temelde form ve işlev arasındaki ilişkiyi anlatmaktadır. Mies van der Rohe (1923)22’ye göre form değil bina esastır ve form, Temel Tasarım için Gestalt’in önemli bir yol gösterici olduğu çalışmanın sonucunda ortaya çıkan bir üründür. Formalism ve daha önce de belirtilmişti. Özer (1966)’ göre: Gestalt’in benzer şekilde uyum (harmony), birlik (unity), iyi “Temel Dizayn, görüldüğü üzere, çağdaş dünyada hemen her form (good form) gibi ilkelere dayanıyor olması formun her iki- zanaat ve sanat dalında aynı etkililiğe ve geçerliliğe sahiptir. 20 Günay (2007) “frame of reference” kavramını düzen ve gönderme çerçevesi olarak adlandırmaktadır. 21 Formalist ve bağlamcı (contextualist) yaklaşımlarla ilgili olarak Kaji-O’Grady (2012) incelenebilir. 22 http://eprints.qut.edu.au/67868/2/67868.pdf Erişim Tarihi: 02.11.2015. Gülsün Pelin Sarıoğlu Erdoğdu 13 Gözetilmesi gereken husus, «Temel Dizayn»ın soyut bir halde 156). Ancak, Arnheim (1993)’e göre Temel Tasarım dersinde havada kalmaması, aksine esas amaçla daima bağıntılı bulun- de sıklıkla kullanılan ve görsel algıyı esas alan zihinsel imgeler durulmasıdır. Başka bir deyimle, mimarlık müesseseleri söz mimarlıkta çok önemlidir. Lloyd Jones (1969:159) temel tasa- konusu olduğunda, «Temel Dizayn»ın mimarî dizaynlamayı ha- rımı başarısız olarak değerlendirse de, Bauhaus ve Gestalt’in zırlayıcı bir karaktere sahip olması gerekecektir. Bu anlamda terkedilmesi değil yenilenerek günümüze uyarlanmasını öner- yorumlanıp uygulandığı sürece, kaotik ve çözülmüş ortamlar- miştir. Temel tasarım Özkar (2009:147)’a göre değişmekte ve da «Temel Dizayn» kargaşalığa son verebilecek kurtarıcı bir Bauhaus Okulunun mantıksal positivist bağlamından uzaklaş- disiplin halinde bakmak herhalde yersiz olmayacaktır”. maktadır; ancak böylece günümüzün etkin birey varlığıyla da tutarlı hale gelmektedir. Ancak günümüz postmodern dünyasında tıpkı modernismin kendisi gibi Gestalt ilkeleri ve temel tasarım dersi de sorgula- Ayrıca Temel Tasarım dersindeki temel geometrik forma aşırı nır hale gelmiştir. Bazı okullarda Gestalt tamamen yadsınmak- bağlılık eleştirilmiştir (Birlik vd., 2015). Bu eleştiri dolaylı ola- ta, büyük bir kısım okullarda ise bazı değişikliklere ihtiyaç du- rak yeni nesil parametrik tasarımlara imkan tanımadığı, bilgi- yulduğu ifade edilmektedir. Korkmaz (2015) örneğin, Bauhaus sayar kullanımının sınırlı olduğu ve daha çok analog araçların ve Gestalt’i ortaya çıktığı dönemde oldukça anlamlı bulmakta, kullanıldığı şeklinde takip eden eleştirileri de işaret etmekte- ancak günümüz dünyasındaki yerini ise sorgulamaktadır. Men- dir. Temel geometrik formlara olan bağlılık hem basitten kar- nan (2009:322), Gestalt kuramını tasarım alanının güvenilir maşığa doğru yönlenmek hem de öğrenciyi önceden tanıdığı bir kaynağı olarak nitelemiştir. Bununla beraber, bu sistemin formlar ile soyut düşünmenin verdiği zorluklar karşısında güç- güçlendirilmesini gerektiğine ve yeni bir estetik kuramı gerek- lü tutabilmek amacıyla devam etmektedir. sinmesini işaret etmiştir. Analog araçların kullanılması tasarımcının yaratıcılığını bilgisa- Findeli (2001)’in belirttiği gibi tasarım kuramında modernist yar bilgisi yerine el becerisine bağlamaktadır. Dolayısı ile her mantıksal yapıda çözülmeler olmakla beraber, günümüzde iki yöntemde de bireyin tasarlayıp istediği şekilde temsil ede- tasarımın uzayan bir ufuk olarak kabul edilmesi ve değerler meyeceği tasarımlar olabilecektir. yaratma eylemi olarak tanımlanması halinde, yine, Bauhaus okulundan yararlanmak mümkündür. Findeli (2001) Moholy- Günay’ın (2007) belirttiği gibi kent biçimini üretirken hem 2 Nagy’nin Institute of Design Chicago’da tüm disiplinlere tam boyutlu olarak plan, hem de 3 boyutlu olarak imar hakları olarak uygun olarak tasarladığı pedagojk Temel Tasarım der- ve mimarlık için Gestalt ilkeleri önemlidir. Gestalt, sadece sini buna örnek olarak vermektedir. Temel Tasarım dersinin Modernist yaklaşıma hizmet verecek bir ilkeler bütününden Bauhaus geleneğinde olduğu gibi sadece 1. Sınıfta veriliyor ol- fazlasını içermektedir. Gestalt ilkeleri esas alınarak stüdyo ması sebebiyle sonraki tasarım stüdyolarında Temel Tasarım yürütcülerinin farklı anlayışlarına cevap verebilen ders plan- ilişkisinini kurulamayışına işaret etmiştir. Ona göre son sınıfa ları oluşturulabilir. Bütün bu eleştirilere rağmen bu makalede kadar tüm stüdyolara paralel olacak şekilde Temel Tasarım Gestalt temelli bir ders planı örneği verilmektedir. Gestalt’in dersi devam etmelidir. getirdiği ilkeler geçerliğini devam ettirmekte ve anlam bütün- lüğünü korumaktadır. Temel Tasarım dersine yapılan eleştiriler genelde sezgisel uy- Bir Ders Planı Örneği: Bauhaus Okulundan gulama metodları ve net olmayan ölçme-değerlendirme süreci ile ilgili olmuştur. Ancak, positivist ana-akım eğitim yöntem- Kalanlar lerine sahip olmaması Temel Tasarım dersini yetersiz-etkisiz Bu yazıda çeşitli Üniversite ve bölümlerdeki tecrübelerden kılmamaktadır. Karşı argüman olarak dersten ziyade mimarlık, yola çıkarak Bauhaus okulunda Vorkurs olarak verilen tasarım planlama ve tasarım temel alanındaki disiplinlerin ve tasarımın dersi ile benzer bir akışa sahip ders planı örneği verilmektedir. kendisinin karakteristik olarak sezgisel öğretme ve öğrenme 2 boyutlu çalışmalar, rölyef, 3 boyutlu çalışmalar ve final pro- süreçlerine sahip olduğu iddia edilebilir. Salvadori (1974: XI) bu jesi olarak kabaca 4 ana temrinden oluşan bu system, Gestalt özelliği işaret ederek “Mimarlığın öğretilemeyeceğini, ancak öğ- prensipleri ve Bölüm 4.2’de anlatılan diğer kavramlarla şekil- renilebileceğini belirtmiştir. Mennan (2009) da karmaşıklık kar- lenmektedir. şısında insan algısındaki yetersizlikler sebebiyle çağdaş görsel araştırmanın psikolojiden, neurobilimlerin sayısal ve bilişsel yak- 2 Boyutlu temrinler laşımlarına kaydığını belirtimiştir. Evyapan (2010)’ın şehir plan- lama eğitiminde görsel düşüncenin geliştirilmesi üzerine yazdığı Bauhaus okulunun önemli isimlerinden Itten’e göre (1975:62), makalede, temel tasarım amaçlarında öğrenmek yerine ‘bazı soyut formlarla yapılan kompozisyon temrinleri düşünmeye temel anlayışlar geliştirmek’ deyimi özellikle vurgulanmıştır. ve yeni temsil araçları geliştirmeye yardım eder. Kare-üçgen Bir diğer eleştiri Temel Tasarım dersinin yaratıcılığı özendir- ve daire gibi temel geometrik formlar ile kare bölünmelerinin mek yerine onu engellediği şeklindedir (Lloyd Jones, 1969: yapılması Bauhaus Temel Tasarım geleneğinde vardır (Itten, 14 PLANLAMA (b) (a)26 Şekil 1. (a,b) ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümünde yapılmış çevrenin 2 boyutlu soyut temsil temrinleri 1975: 69)23. `Chiaroscuro` olarak adlandırılan karanlık ve ışık dönemlerde güven- güvensizlik ve savaş-barış gibi kavramların arasındaki karşıtlık (Itten, 1975: 16) Temel Tasarım temrinle- siyah-beyaz veya beyaz-beyaz kulanarak soyutlanması isten- rinde siyah-beyaz alıştırmalar olarak yer bulmuştur. Göz ve el miştir. Mimar Sinan Üniversitesi’nde üniversiteye giriş sınavı, arasındaki bağı güçlendirmek ve el becerisini geliştirmek Te- çeşitli filmlerden çıkarılan kavramlar ve güncel sergiler çeşitli mel Tasarım dersi için önemlidir (Kuloğlu, 2000). İlk temrinler dönemlerde soyutlama temrinlerinde kullanılmıştır (Üstündağ kes-katla-yapıştır gibi analog araçlarla yapılır. vd., 2014). ODTÜ Şehir Planlama Bölümünde de klasik müzik parçalarının soyutlanması bir temrin olarak verilmiştir. Bu tip soyut temrinlerde simge, sembol veya benzetme kulla- nılmaması esastır: soyut düşünce ve tasarımı destekler. Temel Bu temrinlerden sonra renk bilgisinin verildiği ve tasarımlara geometrik formların kullanılması bu anlamda öğrenciyi yön- dahil edildiği bir süreç takip edilir. Ayrı ayrı veya üst üste ge- lendirici karakterdedir. Öğrenci temel geormetrik formları lecek şekilde renk yamaları ile komposizyon yaratma (Itten, nasıl kullanacağını öğrendiğinde parametrik-akışkan tasarımlar 1975:33) 2 boyutlu temrinlerin bir sonraki aşamasıdır. Renk yıl- yapması da daha kolay olmaktadır Sadelik-yalınlık gibi öğelere dızı (color star) ya da renk çemberi (color circle) gibi Bauhaus yakınlık duyması tasarımcının Gestalt’ten ziyade Modernismle eğitiminde kullanılan şemalar (Itten, 1975:33) temel alınabilir. olan ilişkisini gösterir. Rölyef (kabartma) İlk temrinlerde çeşitli kavramların veya çevrenin temsil edil- İki boyutlu çalışmalardan sonra 3 boyut algısının oluşması için mesi ve soyutlanması,24 bunları yaparken Gestalt prensiple- bazen rölyef (kabartma) çalışmaları yapılır. ODTÜ Şehir ve rinin kullanılması tutarlı bir çerçeve sağlamaktadır.25 Önceki Bölge Planlama Bölümünde çeşitli dönemlerde benimsendiği (a) (b) (c) (d) Şekil 2. (a,b,c,d) ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama ve Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi (FSMVÜ) Mimarlık bölümlerinde yapılmış 2 boyutlu temrinlere örnekler. (Ayrıca Bilgi Üniversitesi Mimarlık bölümünde yapılan tangram çalışmasına bakılabilir.) Kaynak: http://bilgimim.blogspot.com.tr/search/label/ tangram (Erişim tarihi: 9 Ocak 2015) Daha fazla sayıda renk veya bir rengin tonlarını içeren 2B çalışmalar da mümkündür. 23 Sausmarez (1964:36) çeşitli kare bölünmelerine ait örnekleri kitabında yer vermiştir. 24 Temel tasarım dersini öğrenci gözüyle anlatan Yağlı ve Acar (2000) TT dersinde düzen, algı-soyutlama ve kompozisyon oluşturmayı öğrendiklerini belirtmişlerdir. 25 Ayrıca bakınız Günay (20007). 26 Baykan Günay kişisel fotoğraf arşivinden izin alınarak kullanılmıştır. Gülsün Pelin Sarıoğlu Erdoğdu 15 (a) (b) Şekil 3. (a,b) ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümünde yapılan çok renkli 2 boyutlu temel tasarım temrinleri27 gibi, rölyef yapmadan, 3 boyutlu temrinlere geçmek bir alter- veya plane–void) sorgulayarak 3 boyutlu bir tasarım yapma- natif olabilir. Kağıt rölyef diye adlandırılan temrinlerde derin- sıdır. Ahşap çıtalardan bir sanal küp iskeleti kullanılabileceği lik-yükseklik daha belirsiz olacaktır. Gazi Üniversitesi Şehir ve gibi, sınırlayıcı bir çerçeve olmadan da dolu-boş ilişkisi temrini Bölge Planlama Bölümünde dokunsal doku çalışmaları yapıl- uygulanabilir (Sausmarez, 1964: 38). mıştır (Bayraktar vd, 2012). Küp temrininde yine form kaygısının baskın olduğu (formalist), Bu çalışmada amaç 3. boyuta geçerken tasarımda x ve y bo- işlevden yoksun ve soyut bir tasarım beklenmektedir. Sorun, yutlarına ek olarak z boyutunun eklenmesidir. 2 boyutlu çalış- boyut, konum, kapalılık-açıklık; karanlık-aydınlık gibi niteliklere malar temel alınarak, yaratılan tasarım dilinin yeni ilkeler ile 3. bağlı olarak farklı değerde mekan yaratma becerileri geliştir- boyuta taşınması ve dil birliğinin korunması (ya da yeni bir dil mek şeklinde tanımlanabilir. Yer yaratma (place creation) bu oluşturulması) bu temrinin sorun tanımındadır. Bu aşamada temrinin hedefleri dışındadır. belirginleşmiş bir derinlik oluşturulması beklenmelidir. Final Projesi 3-boyutlu temrinler: Sanal Küp projesi Temel Tasarım dersinin tek dönem ya da iki dönem verilmesi- İki boyutlu çalışmalara basit kare formu ile başlanması gibi 3 ne bağlı olarak final projesi sorun tanımı değişiklik gösterebilir. boyutlu çalışmalara da sanal bir küp iskeleti üzerinden hacim Bu makalede tek dönem Temel Tasarım dersine uygun bir final tasarımı ile başlamak mümkündür. Ancak başka düzgün priz- projesi örneği verilecektir. Final projesinde öğrencilerin form matik hacimler de temrin konusu olabilir.28 Bu temrinde amaç arayışlarına ve hacim yaratma becerilerine işlev sorununu ve öğrencinin çizgisel, düzlemsel veya üç boyutlu birimler kulla- ölçel kavramını eklemek önemlidir. narak ölçüleri belirli bir boşluk icinde farklı değerlerde hacim yaratma yetisini kazanması; ve dolu boş ilişkisini (solid-void “Fonksiyonlu uygulamalarda öğrenci doğrudan doğruya üç bo- (a) (b) Şekil 4. (a,b) FSMVÜ Mimarlık Bölümü’nde 2B tasarımlar temel alınarak yapılan kabartma temrinleri 27 Yurtdışı örnekler için Virginia Tech Üniversitesinin çok renkli çalışmaları incelenebilir. http://archdesign.vt.edu/architecture/b-arch foundation slide (Erişim Tarihi: 15.01.2015) 28 Bu konuda 3 boyutlu soyut çalışmaları ile tanınan Mimar Anne Tyng’ın sergisi incelenebilir. Mimarın çalıştığı platonik katılar tek düzgün eşkenarlı ve eş açılı çok yüzlü katılardır ve doğada örneğin kristallerin yapısında bulunurlar. http://www.grahamfoundation.org/public_exhibitions/3902. Erişim Tarihi: 14.01.2015. Küp bu platonik ha- cimlerin en basitidir. 16 PLANLAMA (a) (b) (c) (d)29 Şekil 5. (a,b,c,d) ODTÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü ve FSMVÜ Mimarlık Bölümü’nde yapılan çalışmalar yutlu çalışmalı, elemanlarını tâyin etmeli ve bunlar arasında bir verecek detayda çalışmalar bu temrinin dışındadır. Bu sebeple bağıntı kurabilmek için dizayn prensipini uygulayarak dizayna mekan kademelenmesinde özel, yarı-özel yarı-kamusal ve ka- varacağını araştırmalıdır. Bunun sonucu ise, ayrıca grafik ola- musal gibi kavramsal çerçeve kullanılabilir. rak ifade edilmelidir.” (Zeren, 1966). Her ne kadar işlev bu temrine eklenmiş olsa da, kapı, pencere, Zeren’in (1966) belirttiği gibi, 3 boyutlu Temel Tasarım tem- oda, merdiven gibi gerçek dünyadan çözümler yerine dönem rinleri deneme yanılma yöntemiyle yapılmalıdır. Elemanlar, boyunca tartışılan kavramlar ile tasarım sorununun çözülmesi bunlar arasındaki ilişkiler ve farklı değerde hacim yaratma be- beklenmektedir. Kullanılan terminoloji doluluk-boşluk, mekan cerileri böylece daha başarılı sonuçlanır. Tasarımın başlangıç kademelenmesi, özel ve ortak alanlar gibi soyut temellidir. aşamasında kavramsal şemalar ile bir yandan form bir yandan işlev beraberce incelenebilir. Görünüş ve kesit gibi çizimler- Böyle bir akışa sahip Temel Tasarım dersi için, öneri ders planı den farklı olarak kavramsal şemalar tasarımı şekillendirebilir. Tablo 1’de verilmiştir. Temrinlerin amaçları ve hangi Gestalt Kavramsal şema ile sadece “form, işlev ve yer” arasındaki ilişki ilkeleri ile ilişkilendirildiği, kullanılan malzemeler ve yöntemler, değil, tasarım süreci (tasarımcının sorunu nasıl ele aldığı, nihai temrin süreleri ve formatlara ilişkin bilgi içermektedir. ürüne ulaşmak için hangi aşamalardan geçildiği ve sonuçta na- sıl çözdüğü) de anlatılmış olur. Değerlendirme ve Sonuç Soyut tasarım yapıldığı gerçeği gözönünde bulundurularak, yaratıklar, süper kahramanlar veya tasarlanmış hayali özneler Temel Tasarım sanat ve tasarım alanında olduğu gibi planlama icin mekan kademelenmesi oluşturacak bir temrin tasarlan- ve mimarlık gibi mekansal bilimler için de geçerliliğe sahiptir. malıdır. Mekan kademelenmesinde çok çeşitliliğe gitmeden, Disiplinler arasındaki farklılıklara karşın, uygulamada Temel nitelikleri itibariyle okunur ve ayrıştırılabilir, birbiri ile yarış- Tasarım, tutarlı bir çerçevede soyut ve kavramsal düşünme- mayan mekanlar yaratmak hedeftir. İhtiyaçlara birebir cevap nin öğretilmesinde yardımcı olmaktadır. Alanyazınında örnek (a) (b) Şekil 6. (a,b) 29 Baykan Günay kişisel fotoğraf arşivinden izin alınarak kullanılmıştır.