T.C. MİMAR SİNAN GÜZEL SANATLAR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEKSTİL VE MODA TASARIMI ANA SANAT DALI TEKSTİL VE MODA TASARIMI PROGRAMI AZERBAYCAN GELENEKSEL KUMAŞ VE GİYİM KÜLTÜRÜNÜN 19. VE 20. YÜZYIL GİYİMİNE YANSIMASI Yüksek Lisans Tezi Hazırlayan: 20106153 GULMIRA SHAHVERDIYEVA Danışman: DOÇ. GAYE KIRLIDÖKME BELEN İSTANBUL - 2015 I İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ ....................................................................................................................... II ÖZET ......................................................................................................................... III SUMMARY .............................................................................................................. IV RESİMLER LİSTESİ ............................................................................................... V GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 1. GELENEKSEL AZERBAYCAN KUMAŞLARININ TARİHİ GELİŞİMİ .... 4 2. AZERBAYCAN GİYİM TARİHİNE GENEL BAKIŞ. ................................... 57 2.1. Antik Dönemde (İlkel Çağ) Giyim .................................................................. 60 2.2. Orta Yüzyıllar Dönemi (3-15. Yüzyıllar) Giyim Kültürü ............................... 67 2.3. Safeviler Dönemi (16. Yüzyıl) Giyim Kültürü................................................ 76 2.4. Hanlıklar Dönemi (18. Yüzyıl) Giyim Kültürü ............................................... 93 3. AZERBAYCAN GELENEKSEL KUMAŞ VE GİYİM KÜLTÜRÜNÜN 19. VE 20. YÜZYIL GİYİMİNE YANSIMASI ......................................................... 103 3.1. 19. Ve 20. Yüzyıllarda Azerbaycan’da Tekstilin Durumu ............................ 103 3.2. 19. Ve 20. Yüzyıl (Yeni Dönem) Azerbaycan Giyimleri ............................. 105 3.2.1. Yeni Dönemin Kadın Giyimleri .......................................................... 106 3.2.2. Yeni Dönemin Erkek Giyimleri........................................................... 136 SONUÇ .................................................................................................................... 152 KAYNAKLAR ....................................................................................................... 157 ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................ 159 II ÖNSÖZ Azerbaycan’ın zengin doğal kaynaklarından verimli şekilde yararlanan halk ustaları, yüzyıllarla ölçülen geçen tarihi dönem sürecinde, büyük heves ve sabırla, zengin bir kültürel servet yaratarak sonraki nesillere miras bırakmışlardır. Bu mirasın önemli bir kısmını da giyim kültürü oluşturmaktadır. Sunulan tez çalışmasında, geçen tarihi dönemde Azerbaycan’ın geleneksel tekstil malzemeleri ve bu malzemelerle tasarlanmış geleneksel giyim çeşitlerini belirlemek, onların tarihi gelişim sürecini, farklı tarihi dönemlerdeki gelişim seviyesini incelemek ve konuyla ilgili sistemli bir çalışma ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Çalışma kapsamının genişliği nedeniyle çok sayıda kaynağın taranması ve değerlendirilmesi gerekmiştir. Tez çalışmamın içinde başka çalışmalara ve araştırmalara konu olabilecek birçok alt başlık olduğu düşüncesindeyim. Bu çalışma sürecinde bilgi ve deneyimleriyle bana yol gösteren, ilgisini eksik etmeyen değerli danışmanım Doç. Gaye Kırlıdökme Belen’e ve bütün bu süreç boyunca sıkıntılarımı paylaşarak benden maddi ve manevi desteğini esirgemeyen aileme sonsuz teşekkürlerimi bildiriyorum. Şubat 2015 Gulmira SHAHVERDIYEVA III ÖZET Her bir milletin yaratıcılık kabiliyeti, onun üretim kapasitesi, etnoloji kültür düzeyi, kısaca neye ve nelere kadir olduğu her şeyden önce, geçen tarihi süreçte ortaya çıkardığı maddi ve kültürel servetlerin zenginliği ile ölçülmektedir. Bu anlamda Azerbaycan halkı, binyıllarla ölçülen geçen tarihi dönem sürecinde halk ustaları tarafından büyük azim ve zevkle yaratılarak gelecek nesillere miras bırakılmış zengin maddi-kültürel servete sahiptir. Bu servetin milli özünü oluşturan önemli ögelerinden biri geleneksel kumaş ve giyim-kuşam kültürüdür. “Azerbaycan Geleneksel Kumaş ve Giyim Kültürünün 19. Ve 20. Yüzyıl Giyimine Yansıması” başlıklı tez çalışmasında bu kültürün, 20. Yüzyıla kadarki tarihi gelişim sürecinin, bu süreç içerisinde uğradığı değişim ve dönüşüm özelliklerinin incelenerek ortaya konulması ve günümüzde geldiği durumun değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Toplam üç bölümden oluşan tez çalışmasının giriş kısmında konu genel olarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde Azerbaycan geleneksel kumaş kültürünün tarihi gelişimi, onun üretim çeşitliği ile ilgili bilgiler yer almaktadır. İkinci bölümde Azerbaycan geleneksel giyim kültürünün tarihsel gelişimine değinilmiş, hangi dönemlerden geçtiği ve bu dönemlerden nasıl etkilendiği ortaya konulmuştur. Çalışmanın son bölümünde ise 19. ve 20. Yüzyıllarda Azerbaycan’da tekstilin durumu, dönemin giyimlerinde tarihi geleneklerin muhafaza edilme durumu belirlenerek, günümüzde geldiği nokta vurgulanmaya çalışılmıştır. ANAHTAR KELİMELER: Tekstil, Azerbaycan, Geleneksel Tekstiller, Kumaş, Giyim, Motif. IV SUMMARY Each of a nation’s creativity, it’s manufacturing capacity, it’s ethnology, cultural level, that is all of it’s capability of what can it achieve is measured by it’s material and cultural wealth that it accumulated throughout history. In this sense, the people of Azerbaijan have rich material and cultural wealth that were created during historical period that took several millenniums by the great folk masters with great perseverance and pleasure and future generations inherited this wealth. Two of the most significant elements that constitute the national essence of this wealth are traditional fabric and clothing culture. In this thesis, that is titled as “Reflection of Traditional Azerbaijani Fabric and Clothing Culture to the 19th and 20th centuries”, it was aimed to introduce the historical development of this culture until the 20th century and to examine what kind of changes and transformation it experienced during this process and to evaluate the present condition. This thesis consists three parts. In the introduction the subject is introduced briefly. In the first part; there is information about the historical development of traditional Azerbaijani fabric culture and it’s manufacturing diversity. In the second part; historical development of traditional Azerbaijani clothing culture, periods and effects of these periods are mentioned. And in the last part of the thesis; the condition of textile in Azerbaijan in the period of 19th and 20th centuries, and preservation of traditions in the period’s clothing are explained. KEY WORDS: Textiles, Azerbaijan, Traditional Textiles, Fabrics, Clothing, Motif. V RESİMLER LİSTESİ Resim 1.1: Eğirme ve bükme aletleri: çarklı cehre örnekleri ...................................... 6 Resim 1.2: Stilize edilmiş tavus kuşu resmi................................................................. 9 Resim 1.3: Yatay dokuma tezgahı: yer hanası ........................................................... 16 Resim 1.4: Cecimden yapılmış tekstil ürünleri: 1-heybe; 2,3-tuz torbası ................. 20 Resim 1.5: Cecim ürünleri: 1-çul; 2-kaşıklık; 3-tuz torbası; 4,5-çanta örnekleri ...... 21 Resim 1.6: Cecim kumaş örnekleri. (Azerbaycan Devlet Tarih Müzesi) .................. 22 Resim 1.7: Ham ipek sarıma tekniği: ayak mancanağı .............................................. 23 Resim 1.8: İpek keleğayı (1958) ................................................................................ 29 Resim 1.9: İpek kumaşlar: 1-zerhara; 2-ipek tirme; 3-kadife; 4-ganovuz; 5,6-süzeni .................................................................................................................................... 31 Resim 1.10: Tarama, atma ve basit eğirme aletleri: 1-tarak, 2-el iğ, 3-toppuz, 4-hallaç yayı ............................................................................................................................. 33 Resim 1.11: Yün iplik eğirme .................................................................................... 34 Resim 1.12: Mekanik şal dokuma tezgahı ................................................................. 35 Resim 1.13: Mahut tezgahı ........................................................................................ 36 Resim 1.14: Kalem işi ürünler: 1-konulu ipek kumaş; 2-masa örtüsü; 3,4-seccadeler .................................................................................................................................... 39 Resim 1.15: Kelağayı örnekleri. (Azerbaycan Devlet Tarih Müzesi) ........................ 40 Resim 1.16: Baskı desenli ürünleri: badem motifli keleğayı örnekleri ...................... 41 Resim 1.17: İpek kumaş ve keleğayı dokuma tezgahı. (Azerbaycan Devlet Tarih Müzesi) ....................................................................................................................... 42 Resim 1.18: 1-Kelağayının baskı tekniğiyle süslenmesi; 2-ahşap baskı kalıp örnekleri .................................................................................................................................... 43 Resim 1.19: Şeki’nin ünlü tekelduz ustası A. Tağızade ve onun el işleri (19. Yüzyıl) .................................................................................................................................... 46 Resim 1.20: Tekelduz işleme (Şeki, 19. Yüzyıl) ....................................................... 47 Resim 1.21: Ünlü tekelduz ustası Möhterem hanım ve onun el işleri (19. Yüzyıl). .. 47 VI Resim 1.22: İşleme (toz boncuk, gülebetin, renkli iplik) örnekleri: 1-çanta; 2-tutacak; 3-yelpaze (20. Yüzyıl) ................................................................................................ 50 Resim 1.23: İşleme örnekleri: tarak kabı modelleri (gülebetin, renkli iplik), 19-20. Yüzyıllar ..................................................................................................................... 51 Resim 1.24: İşleme perde örnekleri (toz boncuk, cülme işleme), Şuşa, 19. Yüzyıl .. 52 Resim 1.25: İşleme (gülebetin, boncuk, renkli iplik ve cülme işleme) örnekleri: 1- dosyalar; 2-para kesesi; 3-mühür kabı (Azerbaycan Devlet Tarih Müzesi), 19. Yüzyıl .................................................................................................................................... 53 Resim 1.26: Zimpuş (eyer üstü) örnekleri (toz boncuk, renkli iplik ve cülme işleme), 19. Yüzyıl ................................................................................................................... 54 Resim 1.27: İşleme gerdek ve perde başları (pilek, melile, gülebetin ve cülme işleme), 19. Yüzyıl ..................................................................................................... 55 Resim 1.28: Zerendaz örnekleri (gülebetin ve boncuk işleme), 19. Yüzyıl ............... 56 Resim 2.1: Tunç dönemine ait aletler ve süs eşyaları: iğ başları, eğirecekler, bizler, iğneler, çengeller, kemer başları. (Mingeçevir; Kuruçay ve Köndelençay vadileri) . 58 Resim 2.2: Tunç dönemine ait aletler: bıçaklar, bizler, iğneler, cımbız, kanca, eğirecekler. (Azerbaycan Devlet Tarih Müzesi) ........................................................ 58 Resim 2.3: Tunç dönemine ait kadın aksesuarları: kolyeler, boncuklar, bilezikler, küpeler, taraklar, düğmeler, kolye uçları, kemer başlığı, çengeller (Azerbaycan Devlet Tarih Müzesi) ................................................................................................. 59 Resim 2.4: Gobustan kaya üstü resimleri ................................................................... 61 Resim 2.5: Gobustan kaya üstü kadın resimleri ve bu resimler esasında oluşturulmuş teknik çizimler; sarınma giyim tipi ............................................................................ 62 Resim 2.6: Gobustan kaya üstü kadın resimleri ve bu resimler esasında oluşturulmuş teknik çizimler; giyinme giyim tipi ............................................................................ 63 Resim 2.7: Antik dönemin kadın giyimleri: 1-kadın gömlekleri (elbiseleri), 2-kadın örtüleri (pelerinleri) .................................................................................................... 64 Resim 2.8: Antik dönemin erkek giyimleri: erkek üst gömleği ve onun üzerine giyilen deri bürünme .................................................................................................. 65 Resim 2.9: Antik dönemin erkek giyimleri: erkek üst gömleği ve onun üzerine giyilen kumaş örtü (pelerin) ....................................................................................... 66 VII Resim 2.10: Orta yüzyılların erkek giyimleri; 1-erkek gömleği ve dizlik, 2-erkek cüppeleri ..................................................................................................................... 70 Resim 2.11: Orta yüzyıllarda erkek gömlek ve çuha modelleri ................................. 71 Resim 2.12: Orta yüzyıllarda erkek baş giyim modelleri .......................................... 72 Resim 2.13: Orta yüzyıllarda erkek ayakkabı modelleri ............................................ 73 Resim 2.14: Orta yüzyılların kadın giyimleri; 1-kaftan, 2-kadın cüppeleri, 3-kadın gömleği ve çuha ......................................................................................................... 75 Resim 2.15: Safeviler dönemine ait erkek resimleri; 1- a) erkek gömleği b) cübbe c) çuha, 2-dizlik, 3,4-cübbe, 5-çuha, 6-kürk (palto) ....................................................... 77 Resim 2.16: 16. ve 17. Yüzyıllara ait erkek çuha modelleri. (Azerbaycan minyatürleri esasında oluşturulmuş teknik çizim) .......................................................................... 79 Resim 2.17: 16. ve 17. Yüzyıllara ait erkek ayakkabı modelleri. (Azerbaycan minyatürleri esasında oluşturulmuş teknik çizim) ..................................................... 81 Resim 2.18: 16. ve 17. Yüzyılların erkek baş giyim modelleri. (Azerbaycan minyatürleri esasında oluşturulmuş teknik çizim) ..................................................... 83 Resim 2.19: Safeviler dönemine ait erkek resimleri: 1 Kızılbaş şapkası; 2 erkek baş giyimi-emmame (sarık) ve erkek abası ...................................................................... 84 Resim 2.20: Safeviler dönemi kadın resimleri; 1-çuha, 2-cübbe, 3-a) çepken, b) etek (tuman), c) gömlek ..................................................................................................... 85 Resim 2.21: Safeviler dönemi kadın giyimleri; 1-kadın gömlekleri, 2-dizlik, 3- kadın çuhaları, 4-kadın cüppeleri. (Azerbaycan minyatürleri esasında oluşturulmuş teknik çizim).......................................................................................................................... 86 Resim 2.22: Safeviler dönemi kadın resimleri; 1,2-kadın çuhaları, 3-a) çepken, b) etek (tuman) ............................................................................................................... 87 Resim 2.23: 16. ve 17. Yüzyılların kadın baş giyim modelleri: şapka, çalma ve başörtü örnekleri......................................................................................................... 89 Resim 2.24: 16. ve 17. Yüzyıllara ait kadın baş giyim modelleri: yazma (leçek) çeşitleri ....................................................................................................................... 90 Resim 2.25: 16. ve 17. Yüzyılların kadın baş giyim çeşitleri: arakçın ve çarşaf modelleri .................................................................................................................... 91 Resim 2.26: 16. ve 17. Yüzyılların kadın ayakkabı modelleri ................................... 92 VIII Resim 2.27: Hanlıklar dönemi erkek resimleri: 1-Şekihanovlar evinin duvar resimlerinden fragman, erkek çuhası; 2- a) aba, b) çuha ........................................... 95 Resim 2.28: 1- Hanlıklar dönemi erkek baş giyim modelleri; 2-erkek ayak giyim modelleri .................................................................................................................... 97 Resim 2.29: 18. Yüzyılın kadın üst giyimi çepken (env: no3571)............................. 98 Resim 2.30: 18. Yüzyılın kadın giyimleri: 1-kadın çuhası, 2-a) arkalık, b) etek (tuman) ..................................................................................................................... 100 Resim 2.31: 1-18. Yüzyıl kadın giyimleri; 2-kadın üst giyimleri: a) çepken, b) kürdü .................................................................................................................................. 101 Resim 3.1: Kadın iç giyimleri: 1-dizlikler; 2-bolpaça dizlikler; 3-darpaça dizlikler107 Resim 3.2: 19. Yüzyılın kadın gömlek modelleri .................................................... 108 Resim 3.3: Kadın bel giyim modelleri (etek-tuman): 1-tekpaça etekler; 2-çiftpaça etekler ....................................................................................................................... 109 Resim 3.4: “Molla Nesreddin” dergisinden karikatür örnekleri (1906-1907) ......... 110 Resim 3.5: Kadın çahçuru ........................................................................................ 111 Resim 3.6: Kadın giyim çeşitleri: 1-kadın gömlekleri; 2- kadın etekleri (tuman) ... 112 Resim 3.7: Kadın arkalık modelleri ......................................................................... 114 Resim 3.8: Kadın çepken modelleri ......................................................................... 116 Resim 3.9: Kadın lebbade modelleri ........................................................................ 117 Resim 3.10: Kadın baharı modelleri ........................................................................ 118 Resim 3.11: Kadın külece modelleri ........................................................................ 119 Resim 3.12: Kadın kürdü modelleri ......................................................................... 120 Resim 3.13: Kadın eşmekleri ................................................................................... 121 Resim 3.14: Kadın kemerleri ................................................................................... 122 Resim 3.15: Kadın baş giyim çeşitleri: 1-3 arakçınlar, 4-çutgu, 5-çutguönü (çelenk), 6-taç .......................................................................................................................... 124 Resim 3.16: Kadın örtüleri: 1-kadın peçeleri (rübent, nigab), Azerbaycan Devlet Tarih Müzesi, 2-kelağayı örnekleri .......................................................................... 125 Resim 3.17: 19. Yüzyılın kadın gelinliği. (Azerbaycan Devlet Tarih Müzesi) ....... 126 Resim 3.18: Kadın çarşafları .................................................................................... 127 Resim 3.19: “Molla Nesreddin” dergisinden karikatür örnekleri (1906-1907) ....... 128 Resim 3.20: 19. Yüzyıla ait kadın resimleri ............................................................. 129