T.C. GAZİ ÜNİVERSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ BİLİM DALI I. DÖNEM DEMİREL HÜKÜMETİ’NİN SİYASİ FAALİYETLERİ 1965–1969 YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Elif UZUN SÜMERCAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Edip Semih YALÇIN Ankara - 2009 ONAY Elif UZUN SÜMERCAN tarafından hazırlanan “I. Dönem Demirel Hükümeti’nin Siyasi Faaliyetleri (1965–1969)” başlıklı bu çalışma, 04.08.2009 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Tarih Ana Bilim Dalı Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof. Dr. Mehmet ŞAHİNGÖZ Üye: Prof. Dr. Edip Semih YALÇIN (Danışman) Üye: Prof. Dr. Mustafa TURAN i ÖNSÖZ 27 Mayıs 1960 Müdahalesinin ardından, 1961 Anayasası uygulanmaya geçmiş, yapılan seçimlerle sivil rejime geçiş hükümetlerinin ömürleri kısa süreli olmuş, 1965 yılında yapılan yeni seçimlerin ardından Adalet Partisi tek başına iktidara gelmiştir. İki askerî rejim arasında uzun ömürlü bir hükümet olma özelliğini taşıyan, Başbakanlığını Süleyman Demirel’in yaptığı 30. Dönem Hükümeti’nin yeniden demokratikleşme sürecinde ne gibi çalışmalar yaptığı ve sonuçlarının neler olduğu araştırılacaktır. Ayrıca bu hükümet döneminde meydana gelmiş olan önemli siyasi hadiselerin irdelenerek hükümet tarafından ortaya konmuş olan uygulamaların incelenmesi amaçlanmaktadır. I. Dönem Demirel Hükümeti’nin Siyasi Faaliyetleri (1965 -1969), başlığı altındaki tezimizde 1965–1969 dönemini şekillendiren iç siyasi gelişmeler, dış politika, ekonomi, eğitim ve sosyal politikalar ayrıntılarıyla araştırılmıştır. Tezimiz hazırlanırken dönemin gazeteleri, dergileri, Adalet Partisi yayınları ve broşürlerinden, liderlerin söylev ve demeçlerinden, basılmış anılardan, dönemle ilgili inceleme eserlerden ve Meclis Tutanak Dergilerinden yararlanılmıştır. Çalışmalarım sırasında hiç bir desteğini benden esirgemeyen aileme, eşim Murat’a, her türlü destek ve teşvikini gördüğüm babam Saffet UZUN’a ve engin bilgi ve tecrübeleriyle bana yol gösteren değerli tez danışmanım Prof. Dr. Edip Semih YALÇIN’a teşekkürü bir borç bilirim. Elif UZUN SÜMERCAN ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ........................................................................................................... i İÇİNDEKİLER ................................................................................................ ii KISALTMALAR ............................................................................................ vi GİRİŞ ............................................................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM I. DEMİREL HÜKÜMETİ ÖNCESİ SİYASAL GELİŞMELER 1.1. 27 MAYIS 1960 ASKERÎ MÜDAHALESİ ........................................... 14 1.2. MİLLÎ BİRLİK KOMİTESİ EYLEMLERİ .............................................. 18 1.2.1. Yassıada Mahkemeleri ............................................................... 18 1.2.2. Ordu’daki Tasfiye: EMİNSU Olayı ............................................... 20 1.2.3. Üniversite’deki Tasfiye: 147’ler Olayı .......................................... 21 1.3. MİLLÎ BİRLİK KOMİTESİ’NİN SİVİL YÖNETİME GEÇİŞ ADIMLARI ......................................................................................... 22 1.3.1. Kurucu Meclis ............................................................................. 23 1.3.2. 1961 Anayasası .......................................................................... 24 1.4. ADALET PARTİSİNİN KURULMASI ................................................. 27 1.4.1. AP’nin Kurulması ........................................................................ 27 1.4.2. AP’nin Tüzüğü ............................................................................ 34 1.4.3. AP’nin Programı .......................................................................... 36 1.4.3. 1961 Genel Seçimleri ve TBMM’nin Açılması ............................. 38 1.5. SİVİL YÖNETİME GEÇİŞ SÜRECİ VE KOALİSYON HÜKÜMETLERİ (1961-1965) ........................................................... 40 1.5.1. İnönü Koalisyonları ..................................................................... 40 1.5.2. 22 Şubat 1962 ve 20 - 21 Mayıs 1963 Askerî Ayaklanmaları ............................................................................ 43 1.5.3. AP - YTP - CKMP - MP Koalisyonu ............................................ 45 1.6. ADALET PARTİSİ İKİNCİ BÜYÜK KONGRESİ ................................. 46 iii İKİNCİ BÖLÜM I. DEMİREL HÜKÜMETİ İÇ SİYASİ GELİŞMELER 2.1. ADALET PARTİSİ İKTİDARI DEVRALIŞI .......................................... 55 2.1.1. Ekim 1965 Seçimleri ................................................................... 55 2.1.1.1. Adalet Partisinin Seçim Kampanyası .................................... 55 2.1.1.2. 1965 Genel Seçim Sonuçları ................................................ 60 2.2. I. DEMİREL HÜKÜMETİ'NİN KURULUŞU VE ÜYELERİ .................. 63 2.3. I. DEMİREL HÜKÜMETİ'NİN PROGRAMI ........................................ 66 2.4. CUMHURBAŞKANLIĞI SORUNU ..................................................... 73 2.5. AP ÜÇÜNCÜ BÜYÜK KONGRESİ .................................................... 76 2.6. 5 HAZİRAN 1966 KISMI SENATO SEÇİMLERİ ................................ 79 2.7. I. DEMİREL HÜKÜMETİ'NDE KABİNE DEĞİŞİKLİĞİ ....................... 79 2.8. SEÇİM KANUNU'NDA YAPILAN DEĞİŞİKLİK .................................. 81 2.9. AP DÖRDÜNCÜ BÜYÜK KONGRESİ ............................................... 84 2.10. DP’LİLERİN SİYASİ HAKLARININ İADESİ ..................................... 90 2.11. DEMİREL HÜKÜMETİ VE TOPLUMSAL OLAYLAR ....................... 95 2.11.1. Öğrenci Olayları ........................................................................ 95 2.11.2. İşçi Hareketleri ........................................................................ 100 2.12. ANAYASA NİZAMINI KORUMA KANUNU .................................... 101 2.13. TRT KANUNU ............................................................................... 102 2.14. PARLAMENTODA FARKLI GÖRÜŞLER ...................................... 104 2.14.1. Cumhuriyet Halk Partisi’nde Değişim: Ortanın Solu ................ 104 2.14.2. Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisinden, Milliyetçi Hareket Partisine ..................................................................... 108 2.14.3. Sosyalistler Parlamentoda: Türkiye İşçi Partisi ....................... 115 iv ÜÇÜNCÜ BÖLÜM I. DEMİREL HÜKÜMETİ DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA 3.1. ÇOK YÖNLÜ DIŞ POLİTİKAYA GEÇİŞ .......................................... 118 3.2. DEMİREL HÜKÜMET PROGRAMINDA DIŞ POLİTİKA .................. 119 3.3. DEMİREL HÜKÜMETİ DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA OLAYLARI ...................................................................................... 121 3.3.1. Demirel Hükümeti ve Yunanistan İle İlişkiler ve Kıbrıs Konusu .................................................................................... 122 3.3.1.1. Kıbrıs Sorununda Yeni Gelişmeler ..................................... 122 3.3.1.2.Hükümetin Kıbrıs Politikası ve Demirel-Kollias Görüşmeleri ......................................................................... 126 3.3.1.3. 1967 Kıbrıs Bunalımı .......................................................... 133 3.3.1.4. Kıbrıs Geçici Türk Yönetiminin Kurulması ve Toplumlararası Görüşmelerin Başlaması ............................. 139 3.3.1.4. 1967 Kıbrıs Bunalımının Sonuçları ..................................... 140 3.3.2. Demirel Hükümeti ve Sovyetler Birliği ile İlişkiler ...................... 142 3.3.3. Demirel Hükümeti ve Orta Doğu Ülkeleriyle İlişkiler .................. 148 3.3.4. Demirel Hükümeti ve ABD ile İlişkiler ........................................ 155 3.3.4.1. Türk Kamuoyunda ABD ve NATO Karşıtlığı ....................... 157 3.3.4.2. Türkiye-ABD İlişkileri .......................................................... 159 3.3.5. Demirel Hükümeti ve Fransa İlişkileri ........................................ 165 3.3.6. Demirel Hükümeti ve Bulgaristan İlişkileri ................................. 168 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM I. DEMİREL HÜKÜMETİ DÖNEMİ EKONOMİ POLİTİKALARI 4.1. DEMİREL HÜKÜMETİ PROGRAMINDA EKONOMİYE İLİŞKİN GÖRÜŞLER ...................................................................... 171 4.2. DEMİREL HÜKÜMETİ İKTİSAT POLİTİKALARI ............................. 175 v 4.2.1. Devraldığı Model ve AP İktidarı ................................................ 175 4.2.2. Hızlı Büyüme ve Planlı Ekonomi ............................................... 177 4.2.3. İthal İkameci Politika ve Özellikleri ............................................ 179 4.3. HÜKÜMETİN UYGULAMALARI ...................................................... 181 4.3.1. 933 Sayılı Yasa ......................................................................... 181 4.3.2. Dış Ticaret Rejimi ...................................................................... 182 4.4. KAYDEDİLEN GELİŞMELER .......................................................... 184 BEŞİNCİ BÖLÜM I. DEMİREL HÜKÜMETİ DÖNEMİ EĞİTİM VE SOSYAL POLİTİKALARI 5.1. 1961 ANAYASA’SI SONRASI EĞİTİM ANLAYIŞI ........................... 190 5.2. DEMİREL HÜKÜMETİ'NİN GENEL EĞİTİM POLİTİKASI ............... 194 5.2.1. İlköğretim .................................................................................. 197 5.2.2. Orta Öğretim ve Mesleki Teknik Öğretim .................................. 199 5.2.3. Yüksek Öğretim ........................................................................ 200 5.3. DEMİREL HÜKÜMETİ KÖY POLİTİKASI ........................................ 202 5.4. DEMİREL HÜKÜMETİ SOSYAL ADALET POLİTİKASI .................. 203 SONUÇ ...................................................................................................... 207 KAYNAKÇA .............................................................................................. 214 EK-1: SÜLEYMAN DEMİREL'İN ÖZGEÇMİŞİ .......................................... 222 ÖZET ......................................................................................................... 224 ABSTRACT ............................................................................................... 226 vi KISALTMALAR a.g.e. : adı geçen eser a.g.m. : adı geçen makale a.g.t. : adı geçen tez ABD : Amerika Birleşik Devletleri AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AP : Adalet Partisi AÜSBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Bkz : Bakınız BM : Birleşmiş Milletler C : Cilt CENTO : Merkezi Anlaşma Teşkilatı CHP : Cumhuriyet Halk Partisi CKMP : Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi CS : Cumhuriyet Senatosu Çev : Çeviren DP : Demokrat Parti EOKA : Kıbrıslıların Millî Mücadele Örgütü GİK : Genel İdare Kurulu GSMH : Gayri Safi Millî Hasıla İİS : İthal İkameci Sanayileşme MBK : Millî Birlik Komitesi MHP :Milliyetçi Hareket Partisi vii MM : Millet Meclisi NATO : Kuzey Atlantik Savunma Teşkilatı ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği TAP : Türkiye Adalet Partisi T.C. : Türkiye Cumhuriyeti TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TBMMTD : Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi TMT : Türk Mukavemet Teşkilatı TİP : Türkiye İşçi Partisi Yay. : Yayınları YTP : Yeni Türkiye Partisi 1 GİRİŞ Siyaset biliminde siyaset terimi kısaca; “ülke devlet ve insan yönetimi” şeklinde tanımlanmaktadır. Geçmişte Hıristiyan âlemindeki kilise görevlileri devleti ve onunla ilgili olarak siyaseti “şeytani bir kurum” olarak görmüşler, Eflatun; siyasetin “insanları rızaları ile yönetmek sanatı” olduğunu belirtmiş, Nizamülmülk ise Siyasetname adlı eserinde başarılı siyasetin adalete ve bilgiye dayanan yönetim biçimi olduğunu savunmuştur. Dilimizde, siyaset sözcüğü yerine bazen “politika” sözcüğü kullanılmaktadır. Bu iki terim arasında, anlam bakımından hiçbir fark yoktur. Siyaset terimi Arapçadan, politika terimi ise batı dillerinden dilimize geçmiştir.1 Siyaset, İnsanlık tarihi kadar eski bir gerçek olmuştur, insanlar eşit değiller, bir arada yaşayabilmek için ortak kurallar geliştirmeye ve bu kuralları uygulayacak bir otoriteye ihtiyaçları vardır. Öyleyse ortaya bir iktidar çıkıyor. Bu iktidar halkın rızasına dayanabilir, bir despotun keyfi yönetimine dönüşebilir. İktidar sahipleri iktidarlarını sürdürmek için onun gücünden emin yaşamak veya onu çıkarları için etkilemek üzere bir dizi faaliyete girişir. İşte bu faaliyetleri siyaset adı verilmektedir. Siyasetle ilgili olarak yapılan bazı kavramlaştırmalar mevcuttur. Bunlar, “hükümet etme sanatı olarak siyaset” , “kamusal hayat olarak siyaset”, uzlaşma ve uyum olarak siyaset”, “gücün ve kaynakların dağıtımı olarak siyaset” şeklindedir. 2 Siyasi yaşamda özellikleri, etkileri, farklı olabilen çeşitli güçler vardır. Bu güçlerin başında özellikle sınırlı zaman kesimlerinde siyasi hareketlerin lider kadrolarını oluşturan bireyler gelmektedir. Bireyi bünyesi içinde çerçeveleyen ve aşan siyasi güçler dağınık ve örgütlenmiş olabilecekleri gibi kuvvetli bir biçimde örgütlenmiş bir görünüme de sahip olabilirler. Birinci grubu oluşturan siyasi güçlere örnek olarak seçmenler kitlesi, kamuoyu ve 1 Bülent DAVER, Siyaset Bilimine Giriş, Ankara, 1993. s.3 2 Mümtazer TÜRKÖNE, Siyaset, İstanbul, 2003, s.4