T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI 138 NUMARALI EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLİ H. 1119-1161/M.1707-1748 YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN HAZIRLAYAN Yrd. Doç. Dr. Rifat ÖZDEMİR Oğuzhan SAMIKIRAN ELAZIĞ – 2006 T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI 138 NUMARALI EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLİ H. 1119-1161/M.1707-1748 YÜKSEK LİSANS TEZİ Bu tez …./…./..... tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliğiyle/oy çokluğu ile kabul edilmiştir. DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yrd. Doç. Dr. Rifat ÖZDEMİR Bu tezin kabulü, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun ....... / ....... / ....... tarih ve ......................... sayılı kararıyla onaylanmıştır. 11 I ÖZET Yüksek Lisans Tezi 138 NUMARALI EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLİ OĞUZHAN SAMIKIRAN Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü 2006 Sayfa 733 Bu tez, 138 Numaralı Edirne Şer‘iyye Sicilli’dir. Sicill, Hicrî 1119- 1161/Milâdî 1707-1748 yılları arasını kapsamaktadır. Bu dönemde Edirne, Rumili Eyaleti’ne bağlı merkezî kazâ statüsünde olduğunu tespit ettik. Bu tezimizde Osmanlı adliye teşkilatı ve şer‘iyye sicilleri’nin nitelikleri hakkında bilgiler verdikten sonra sicillerin ihtiva ettiği belgelerin özetlerini ve transkripsiyonunu verdik. Son olarak da şer‘iyye sicillerine dayanarak Edirne’nin iktisâdî, içtimâî, siyâsî ve idârî yapısı hakkında genel bir değerlendirme yaptık. Edirne Kazâsı’nın o dönemde 4 nâhiyesi ile şehir merkezine bağlı 29 köyünü tespit ettik.Sicill’lerde vakıf ile ilgili belgenin yanında tereke defterleri de bulunmaktadır.Edirne ve civarında vakıf akarlarının yangın veya başka bir sebeble yıkıldığını ve tamir edildiğini ayrıca,bilâ-vâris fevt olanların terekelerinin beytü’l-mâl tarafından el konduğunu gördük. Bugün Edirne’de meşhur olan süpürge,boya ve tahta işlemeciliği ile ilgili tasarruf eşyalarından bahsedildiğini sicillerde müşahede etmekteyiz. Edirne Kazâsı ve dahilinde örfi görevlilerin reayaya zulm ve teaddide bulunduğunu da belgelerden öğreniyoruz. Anahtar Kelimeler: Edirne Şer‘iyye Sicili, Kadı, Kaza, Eyalet II 11 ABSTRACT Masters Thesis EDİRNE ŞER‛İYYE RECORDS NO 138 OĞUZHAN SAMIKIRAN The University Of Fırat The İnstitute Of Social Sciences Story Of History 2006. Page 733 This thesis is 138 number of the “Edirne Şer‛iyye Records” and the record includes the years between 1119-1161 B.C./1707-1748 A.D.We established that Edirne was in the central “kazâ” status and was subject to the Province of Rumeli. İn this our thesis, we presented the transcription and the abstracts of the documents that the records contain after we gave datas concerning the charactericts of the şer‛iyye records and Ottoman justice organization . Lastly, we evaluated the economic, ethnographic, political ve administrative structure of Edirne only on the basis of the şer‛iyye records. We determined that Edirne “Kazâ” had 4 “nâhiye” and 29 villages which were subject to the “kazâ” .There are also inventories of the estates in addition to the documents relevant to wakf in the records. We observe that the rental properties of waqf were in ruins on account of another reasons or fire also confiscated to the estate’s inventories of persons who died without heir by “Beytü’l-mal”. We observe that phrases pertaining to broom sellers, painters, soapers such as “Sabuncular Hânı, Boyahâne, Süpürgeciler Hânı” and also the board work which become famous in Edirne today were mentioned in records. We learn from the records that the martial managers behaved cruelty to raya in Edirne Kazâ and in the vicinity of it. Keyword: Edirne Şer‘iyye Records, Khadı, Town, Province 11 III İÇİNDEKİLER ÖZET ……………………………………………………………………………………I ABSTRACT …………………………………………………………………………… II İÇİNDEKİLER ……………………………………………………………………… III ÖNSÖZ ………………………………………………………………………………...V KISALTMALAR ……………………………………………………………………. VII GİRİŞ............................................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM KADILIK MÜESSESİ VE ŞER‘İYYE SİCİLLERİ................5 I. KADILIK MÜESSESİNİN TEŞEKKÜLÜ...........................................................5 II. OSMANLI DÖNEMİNDE KADI (HAKİM).......................................................6 1. Kadının Yetkileri ve Görevleri..........................................................................7 2. Kadıların Dereceleri ve Görev Süreleri.............................................................9 3. Kadıların Tayinleri ve Kadılarda Aranan Şartlar.............................................10 4. Kadıların Uyması Gereken Esaslar..................................................................12 III. OSMANLI DEVLETİ’NDE ŞER‘İYYE MAHKEMELERİ............................13 1. Adliye Görevlileri............................................................................................13 IV. ŞER‘İYYE SİCİLLERİ.....................................................................................15 1. Şer‘iyye Sicillerinin Tanımı, Önemi, Muhtevası.............................................15 2. Şer‘iyye Sicillerinin İhtiva Ettiği Belgeler......................................................19 V- EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLERİ......................................................................20 VI- 138 NO’LU EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLERİ VE GENEL BİR BAKIŞ........21 İKİNCİ BÖLÜM I. 138 NUMARALI EDİRNE ŞER‘İYYE SİCİLLERİ’NDE YER ALAN BELGELERİN KONULARINA GÖRE TASNİFİ.................................................22 II. SİCİLLDE YER ALAN BELGELERİN ÖZETLERİ........................................24 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM METİN TRANSKRİPSİYONU...................................91 IV 11 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 138 NOLU EDİRNE ŞER ‘İYYE SİCİLLİ’NİN DEĞERLENDİRİLMESİ ....675 I- XVIII. YÜZYILDA OSMANLI DEVLETİ’NİN GENEL DURUMU.............675 II. EDİRNE’NİN COĞRAFİ KONUMU VE TARİHİNE GENEL BİR BAKIŞ.681 III- 138 NUMARALI EDİRNE ŞER ‘İYYE SİCİLLİ’NİN DEĞERLENDİRİLMESİ......................................................................................687 A- İDARÎ DURUM...............................................................................................687 B- FİZİKÎ DURUM...............................................................................................692 C. EKONOMİK DURUM.....................................................................................696 D- SOSYAL DURUM...........................................................................................700 E- ETNOĞRAFİK DURUM.................................................................................705 SONUÇ......................................................................................................................709 SÖZLÜK....................................................................................................................710 BİBLİYOĞRAFYA...................................................................................................717 ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................720 EKLER ....................................................................................................................721 11 V ÖNSÖZ Sosyal Tarihin en önemli sermayesini, malzemesini ve kaynağını oluşturan Şer‘iyye Sicilleri, etnografî demografik, hukûkî, iktisâdî, askerî açılardan bulunmaz bir nimet olarak telakki edilmesinin yanında halk bilimi (folklor) açısından da zengin bir muhteviyata sahiptir. Tereke defterleri, halk bilimi araştırmalarında kullanılabilecek nitelikte olduğunu envanter dökümanlarından anlamaktayız. Şer‘iyye Sicilleri’nden şu an iki şekilde faydalanılmaktadır. Birincisi, tetkik isr ve makale telifinde ikincisi de muayyen bir sicillin (Mesela 138 Numaralı Edirne Şer‘iyye Sicilli) transkripsiyon, özet ve değerlendirmesinde kullanılır.Sicillerin transkripsiyon ve değerlendirme mahiyetindeki tezlerde kullanılma maksadı, öğrencinin yeteneğini arttırarak bir sonraki eğitim dönemine (yüksek lisans, doktora) hazırlıklı girmesini sağlamaktır. Bu tür transkripsiyon çalışmaları, öğrenci deneyimini artırmasına rağmen bireysel ve mahallî kalmaktadır. Transkripsiyonların bireysel faydadan genel bir faydalanmaya çevirmek için ilk önce Milli Kütüphane’deki sicillerin tamamının transkribe edilmesi inancındayız. Bilindiği gibi Şer‘iyye Sicilleri, Milli Kütüphane çatısı altında ve başkent Ankara’da toplanarak dağınıklıktan ve yok olmaktan kurtarılmakla beraber, ilim adamlarına da zaman ve maddi tasarruf gibi imkanlar sağlamıştır. İkinci bir adımla, Milli Kütüphane’deki şer‘iyye sicilleri transkribe edilerek “cd veya internet” vasıtasıyla akademisyenlerin hizmetine sunulup onların zaman ve maddiyattan ikinci bir defa tasarruf hakkına sahip olmaları sağlanabilir. Transkribe edilmiş siciller, akademisyenlerin çalışmaları için bir “ön hazırlık” niteliğinde olacaktır. Böylelikle araştırmalardaki nicelik unsuru da artmış olacaktır. Sicillerde transkripsiyon yaparken boş olan yerleri “boşluk” şeklinde göstermek, okunamayan kelimelerin veya cümlelerin aslının aynen resmedilmesi, ciltleme esnasında kesilenleri “kesik”; silinmiş olanları “silik”; üzeri çizik olanları “üzeri çizik”…vs şeklinde gösterilmesi, boş olan sayfaların belirtilmesi gibi ehemmiyet ve ciddiyeti gösteren ifadeler transkripsiyonun güvenirliğini arttırmaktadır. 138 Numaralı Edirne Şer‘iyye Sicilli (H.1119-1161\M.1707-1748) transkripsiyonu da yukarıda ifade ettiğimiz maksatlara yöneliktir. Sicillin aslı halen Milli Kütüphane’de bulunup, mikro filmi tarafımızdan alınarak transkripsiyon kaidelerine bağlı kalınmak şartıyla bugünkü harflere trankribe edilmiştir. VI 11 Tez, dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde genel hatlarıyla kadılık kurumu, mahkeme ve şer‘iyye sicilleri hakkında bilgi verilip tez konumuz olan sicillerin özelliklerinden bahsedilmiştir. İkinci bölümde sicillin içindeki belgelerin konularına göre fihristi ve tasnifi yapılmış, belgelerin özetleri verilmiştir. Üçüncü bölümde sicilin orijinal metninin transkripsiyonu yapılmıştır. Dördüncü ve son bölümde ise 138 no’lu Edirne Şer‘iyye sicilinin ihtiva ettiği belgelerden ve diğer bazı kaynaklardan faydalanılarak, bilgiler değerlendirilmeye çalışılmıştır.Ayrıca sözlük kısmında ise sicillerde bahsi geçen mahalli ve umumi kelime ve kelime grupları da itina ile seçilmiştir. Transkripsiyonlardan Ayın (ع) harfi “ ‛ ” ;Hemze ((cid:8)) işareti “ ' ” şeklinde gösterilmiştir. Harf-i tarifler “l-” şeklinde Elif (ا), Vav (و) ve Ye (آ) harfleriyle yapılan uzatmalar “^” şeklinde gösterilmiştir. Sicill, 256 sayfa 128 varakadır. Ancak 1,2,17,30 (sadece 1 belge mevcut), 31, 44 (1 belge), 45, 58 (1 belge), 59, 142, 143 (1 belge), 243 sayfaları boştur.138 no’lu Edirne şer‛iyye sicilli 1119-1148 tarihlerini kapsamasına rağmen kayıt konusunda epey bir zaman boşluğu mevcuttur.Mesela s.16/b.29 ile s.18/b.30 arasındaki zaman farkı tam 20 yıldır,hatta 16.s.’dan 18.s.’ya geçilmiş ve 17. sayfa boş bırakılmıştır.Sicill sayfaları ve belgeleri tarafımızdan numaralandırılmıştır. Toplam belge sayısı 457’dir.Metin transkripsiyonunda belge numaralarını yazarken sicill sayfası “Sayfa No”, belge numarasını da “Belge No” şeklinde gösterdik. Tezimin hazırlanmasında ve diğer konularda lüzum arz eden gerekli bilgi ve açıklamaları, daima değerli zamanından harcayarak,temin etmemi sağlayan kıymetli hocam Yrd.Doç.Dr.Rifat Özdemir’e medyûn-u şükranım.Aynı zamanda yardımlarını esirgemeyen değerli Ağabeyim Sıtkı Uluerler’e de teşekkür ediyorum. ELAZIĞ-2006 OĞUZHAN SAMIKIRAN 11 VII KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen isr a.g.m. : Adı geçen makale A.Ü.S.B.D. :Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi bkz. : Bakınız C. :Cilt DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi H : Hicrî M : Milâdî MEB : Milli Eğitim Bakanlığı S. : Sayı s. : Sayfa TTK : Türk Tarih Kurumu vb. : Ve bunun gibi vs. : Ve sairleri EŞS : Edirne Şer‘iyye Sicili 1 11 GİRİŞ “Bilindiği gibi şehir tarihleri, bir parçası oldukları politik, ekonomik ve sosyal sistemlerin tarihlerinden ayrılamazlar. Zirâ, şehir formunu şehrin bağlı bulunduğu sosyal sistemin gelişme düzeyi ve teknolojik durumu belirler.”1 Türk-İslam devletlerinin hakimiyet alanındaki coğrafyada yerleşim birimlerinin ve yapılarının, mimari ve estetik bakımından, doğduğu bölgelerin coğrafyasından ve hayat anlayışından ve inançlarından soyutlanamaz. Çünkü insanların korunma,barınma, aile anlayışı…vs gibi maddi ve manevi ihtiyaçlarının tatmini noktasında şehir, kasaba, köy, mahalle… vs gibi birimlerin ve bunları teşkil eden konutların mimari ve estetiğinin çeşitlilik arz etmesinde iki yapıcı unsur bulunmaktadır; Birincisi din, ikincisi coğrafi şartlardır. Din unsuru esasen Osmanlı kültür ve medeniyetinin temelini oluşturmaktadır. İslam dinin ihtiva ettiği hayır-hasenat, cennet-cehennem, sevab-günah, merhamet, hamd ve şükür… vs gibi mefhumlar, Osmanlı’nın “yer üstü kaynağı” olarak da bilinen “vakıf” sistemine menbaa olmakta adeta Anadolu şehirlerinin çehresini meydana getirmektedir. Bir diğer unsur ise coğrafi şartlarda (yani toprak, yapı materyalleri, iklim….vs) bilhassa Anadolu coğrafyasının yer şekillerinin çeşitliliği ve siyasi sınırlarının farklı kültür ve millete ittisali de Anadolu şehircilik tarihine nitelik ve nicelik yönünden malzeme sağladığını söylemek mümkündür. Türklerin hayat tarzının ve zihniyetinin aynası olan şehirlerin sahip olduğu bu çeşitlilik şehir tarihçiliğinin de başlangıç çizgisini oluşturmaktadır. “Bu Osmanlı şehir tarihlerinin önemli bir problemi de çalışma alanında başvurulacak bilgi kaynağı durumundaki belgelerdir. Bilindiği gibi bu vadideki çalışmalar başlıca şu kaynak gruplarına inilerek yapılmaktadır: a- Başta seyahat-nameler, özel tarihler olmak üzere her çeşit kütüphane malzemesi, b- Bugün varlıklarını, en azından kalıntı biçiminde olsa koruyabilmiş mimari malzeme c- Zamanında resmi belge olarak kullanıldıkları için bugün arşivlere intikal etmiş durumda bulunan, bu konuda en geniş bilgileri veren belge koleksiyonları.”2 1 Özer Ergenç;“Şehir Tarihi Araştırmaları Hakkında Bazı Düşünceler”, Konferanslar (11 Mart 1988 tarihinde Türk Tarih Kurumu’nda verilen konferans), Belleten, c.52, S. 203, s. 668