Erdemlerin Tasavvuru ve Tanımı: Taşköprizade’nin Erdem Şemaları Mustakim Arıcı İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. [email protected] Öz Ahlak felsefesinin bir disiplin olması yönündeki en önem- li adımlardan biri, kendine ait bir terminoloji geliştirmesi- dir. Aristoteles ile başlayan bu süreç, onun Yeni-Eflatuncu şarihleri ile devam etmişti. Nikomakhos’un ve benzer bazı Yunanca eserlerin Arapçaya çevrilmesi ile bu terminoloji İs- lam dünyasına intikal etti. Kindi (ö. 866) ve Farabi’den (ö. 950) sonra bu terminolojiye önemli bir katkı sağlamış olan İbn Sina (ö. 1037), İbn Miskeveyh (ö. 1030) ve Gazzali’nin (ö. 1111), özellikle ahlak felsefesinin erdemler ve erdem- sizliklerle ilgili kavramların alanını daha da genişletmesi, felsefi ahlak düşüncesine bir zenginlik kazandırdı. Daha sonraki ahlak felsefesi çalışmaları bu kavram dağarcığına kısmi de olsa katkılar yaptı. Bu katkı sahiplerinden biri de Şerhu’l-Ahlâki’l-Adudiyye adlı eserinde, ilgili terminolojiye, erdemsizlikler çerçevesinde birtakım teklifler sunan Ahmed Taşköprizade’dir (ö. 1561). Bu makalede, klasik İslam ahlak literatüründe yer alan erdemsizlik hâlleriyle ilgili bazı tartış- 1 malar üzerinde durarak Taşköprizade’nin Şerhu’l-Ahlâki’l- Dîvân DİSİPLİNLERARASI Adudiyye’de ortaya koyduğu ikincil erdemlere ve erdemsiz- ÇALIŞMALAR DERGİSİ liklere değiniyoruz ve bunları tablolar hâlinde İbn Sina ve Cilt 20 say› 38 (2015/1), 1-38 Gazzali’deki kavramlar ile mukayese ediyoruz. Anahtar kelimeler: Aristoteles, İbn Sina, Gazzali, Taşköpriza- de, Şerhu’l-Ahlâki’l-Adudiyye, ahlak, erdemler, erdemsizlikler. Mustakim ARICI Giriş İSLAM AHLAK DÜŞÜNCESİNİN temel kaynakları olan Kur’an’da ve bilhassa hadislerde çok sayıda erdem ve erdem- sizlikten bahsedilmiş olmakla birlikte,1 bunların sistematik bir içe- riğe ve hiyerarşik bir anlatıma konu edildiğini söylemek mümkün değildir.2 İslam ahlak düşüncesinin felsefi kaynaklarına bakıldı- ğında ise, bilhassa Yunan felsefesinden Arapçaya yapılan çeviriler arasında, Aristoteles’in Nikomakhos’unun sistematik bir erdemler anlayışı sunduğu görülecektir. Galen’in (ö. ykl. 200) Yunanca aslı kaybolan ve Arapça muhtasar bir şekli bize ulaşan ve Eflatun ile Aristoteles’in psikoloji ve ahlak görüşlerini uzlaştırmaya çalıştığı Peri Ethon adlı eseri, İslam filozoflarının psikoloji ve ahlak konu- sundaki yaklaşımlarının temelini teşkil ettiği gibi, onların erdem- ler anlayışını da derinden etkilemişti. Bilhassa Galen’in, nefsin üç gücüne karşılık gelen ve adaletin bunların uyumu veya dengesi ol- duğu hikmet, şecaat ve iffet şeklindeki temel erdem tablosu, İslam ahlak düşüncesinde belirleyici bir konuma sahip oldu.3 İslam ahlak filozoflarının erdemler ahlakına bakışı, sistematik ve hiyerarşik bir yapı sunan Aristotelesçi-Galenci yaklaşımı bir iskelet olarak alıp, bunu nasların (Kur’an ve hadisler) belirlediği çerçeveyle uyumlu hâle getirmek şeklinde oldu. Düşünceleri ve eserleriyle sadece XVI. yüzyıl Osmanlı ilim çevrelerinde değil, sonraki yüzyıllarda, bilhassa ilimler tasni- fi ve bibliyografya alanındaki başyapıtı olan Miftâhu’s-saâde ve misbâhü’s-siyâde ve kendi dönemine kadarki Osmanlı ulemasının biyografilerini konu alan eş-Şekâiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d- Devleti’l-Osmâniyye ile önemli tesirleri olan Ebü’l-Hayr İsamüddin Ahmed b. Mustafa b. Halil Taşköprizade (ö. 1561), aynı zamanda nazari düşünce ve felsefenin birçok dalında eserler kaleme almış önde gelen bir düşünürdür. Farklı hacimlerde eserler kaleme aldı- ğı pratik felsefe (el-hikmetü’l-ameliyye) alanında Taşköprizade’nin en önemli eseri, Adududdin Îcî’nin (ö. 1355) el-Ahlâku’l-Adudiyye 2 1 Bu makalenin kısa hâli 15-17 Eylül 2014 tarihinde düzenlenen XVII. Türk Ta- rih Kongresi’nde bir tebliğ olarak sunulmuştur. Makaleyi okuyarak tashihler- Dîvân de bulunan ve ayrıca bazı kaynakların temininde yardımcı olan Dr. Hümeyra 2015/1 Özturan’a teşekkür ediyorum. 2 Mehmet Görmez, “Ahlâk ve Hadis,” İslâm’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003), 577-78. 3 Macid Fahri, İslam Ahlâk Teorileri, çev. Muammer İskenderoğlu, Atilla Arkan (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004), 95-97. Erdemlerin Tasavvuru ve Tanımı: Taşköprizade’nin Erdem Şemaları adlı risalesine yazdığı Şerhu’l-Ahlâki’l-Adudiyye isimli şerhtir.4 Taşköprizade’nin bu alandaki görüşlerini takip edeceğimiz başka eserleri de vardır: Risâle fî Beyâni esrâri’l-hilâfeti’l-insâniyye ve’s- saltanati’l-ma‘neviyye ve Risâle fî fazli/fâzileti mekârimi’l-ahlâk.5 Bunlara ilaveten ahlak ve siyaset düşüncesi ile ilgili meselelerde dikkate değer başka bir kaynak da yukarıda zikredilen Miftâhu’s- saâde’dir. Özellikle Miftâhu’s-saâde’nin “Âdâb” başlığı altındaki birçok bölüm, fıkıh-ahlak ilişkisi ve tasavvufi ahlak anlayışı bakı- mından önemlidir. Bu makalede Aristoteles’ten İbn Miskeveyh’e (ö. 1030) kadar er- demler ahlakı ilgili düşüncelere genel olarak değinildikten sonra Taşköprizade’nin Şerhu’l-Ahlâki’l-Adudiyye adlı eserinde ayrıntılı bir şekilde ortaya koyduğu ikincil erdemlerin erdemsizlikleri konu- sundaki düşünceleri tartışılıp onun bu alandaki öncülerine işaret edilecek ve özellikle İbn Sina (ö. 1037) ve Gazzali (ö. 1111) ile mu- kayesesi tablolar hâlinde ortaya konulacaktır. Ayrıca, erdemlerin kavramlaştırılması (tasavvur) ve tanımlanması (tahdîd), Aristote- lesçi-Galenci erdemler ahlakının naslara başvurularak açıklanma- sı, bazı erdemlerin ifrat ve tefritlerine dair literatürdeki tartışmalar da ele alınacaktır. Aristoteles’ten İbn Miskeveyh’e Erdemler Ahlakı İslam felsefe literatüründe erdemlerin (fazilet/fezâil) itidal teori- si ekseninde ele alındığı bilinmektedir. Erdemler ve erdemsizlikler (rezîlet/rezâil), üç temel erdem olan hikmet, iffet, şecaat ve bunla- rın bir bileşkesi hâlindeki adaletten oluşan erdem anlayışı ile ilk üç erdemin ifrat ve tefritleri olan erdemsizliklerden müteşekkil olup, ikincil derecedeki erdemler ve onların ifrat ve tefritleri, tamamlayı- cı unsurlar olarak takdim edilmekteydi. Diğer taraftan, Yahya ibn Adî (ö. 973) gibi bazı filozoflar, bu Aristocu itidal nazariyesinden ziyade erdemler ve zıtları olan erdemsizlikler şeklindeki Stoacı an- layışı savunmaktaydı. 3 Dîvân 4 Bu eserin tahkikli metni ve çevirisi için bkz. Taşköprizade, Şerhu’l-Ahlâki’l- 2015/1 Adudiyye, thk. Elzem İçöz, Mustakim Arıcı, çev. Mustakim Arıcı (İstanbul: Tür- kiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014). 5 Bu eserlerin yazma nüshaları için bkz. Taşköprizade, Şerhu’l-Ahlâki’l- Adudiyye, 14-15. Mustakim ARICI Ahlak eserlerinde erdemsizlikler konusu iki temel başlıkta ele alınmaktaydı. İlk olarak erdem ile ilişkisi çerçevesinde erdemsiz- liklerin, nefsin hangi güçleriyle bağlantılı olduğu, miktarı ve tanım- lanma şekilleri üzerinde durulmaktaydı. Nasiruddin Tusi (ö. 1274) ve Adududdin Îcî gibi müelliflerin nazari ahlak adını verdikleri bu bölümde erdemsizliklerin bir kavram (tasavvur) olarak ne olduk- ları ile nasıl tanımlandıkları (hadd) hususu ön plana çıkmaktaydı. Ayrıca, erdemlerin nitelik yönünden sapkınlık (redâetü’l-keyfiyye) hâlleri olan erdemsizlikler ele alınmaktaydı. Nefsani hastalıklar olarak görülen bir alan olması hasebiyle de erdemsizliklere ahlak eserlerinde geniş bir yer ayrılmaktaydı. Bu çerçevede, ahlak-tıp ilişkisi, özel anlamda da ahlaki/psikolojik hastalıklar ve tedavi yolları disiplinlerarası bir konu olarak ele alın- maktaydı. Bu mesele, örneğin, Tusi ve Îcî’nin eserlerinde nazari ahlak tartışmasından sonra “huyların nasıl korunacağı (hıfzu’l- ahlâk)” bölümünde işlenmekteydi. Bu bölümdeki temel mesele iyi huyların nasıl korunacağı ve kötü huyların sebepleri ve tedavi yollarıdır. Erdemsizlikler hastalık olarak görüldüğü ve kabul edil- diğinde mesele bir başka eksende ele alınmakta, ve bu durumda tabip-filozofların öncülük ettiği ruhani tıp (et-tıbbu’r-rûhânî) eser- leri – Tusi ve Îcî’nin eserlerine göre- daha açıklayıcı bir mahiyet arz etmekteydi. Erdemsizliklerin nefsani/kalbi hastalıklar olarak kabul edildiği İhyâu ulûmi’d-dîn gibi eserlerde ise, probleme bir de ta- savvufi perspektif eklenmekteydi. Biz bu makalede, erdemsizliklerle ilgili bu ikinci meseleyi de- ğil, insan nefsinin (en-nefsü’n-nâtıka) güçlerinin temel ve ikincil erdemsizliklerinin belirlenmesi, bunların kavramlaştırılması ve bu kavramların tanımlanması konuları üzerinde duracağız. Do- layısıyla, ister erdemsizlik, ister nefsani hastalık olarak ele alınsın, bunların ne olduğunun belirlenmesi öncelikli bir mesele olarak durmaktadır. Bu kavramsallaştırma ve tanım çabası, yani kapsamı- na aldığı meselelerin terminolojik alt yapısını tayin etme, ahlakın bir ilim olarak görüldüğünün en önemli göstergesidir. Erdemler ve erdemsizliklerin mahiyeti meselesi Aristoteles öncesinde “Şecaat 4 nedir?” “Ölçülülük nedir?” gibi sorularla, Sokratik diyaloglarda er- demlerin belirlenmesi ve tanımlanması çerçevesinde tartışılmış ve Dîvân araştırılmıştı. Bu soruşturma, aynı zamanda nihai gaye olan mut- 2015/1 luluğun ne olduğu sorusuna verilen cevabı rasyonel bir temele oturtma gayretiydi. Bazı araştırmacılara göre, bu sorulara özellikle Platon’un ilk dönem diyaloglarında verilen yanıtlardaki belirsizlik Erdemlerin Tasavvuru ve Tanımı: Taşköprizade’nin Erdem Şemaları Devlet’in II. Bölümünden itibaren daha belirginleşmekteydi.6 Ayrı- ca insani erdemler ile bunların toplumsal boyutu, yani erdemlerin devletin sınıflarındaki tezahürleri de Devlet’te tartışılan meseleler arasındadır. Bu tür kavramların açık tanımlarını ortaya koyma- ya yönelik büyük bir teşebbüs Aristoteles tarafından yapılmıştı. Aristoteles’e göre, konusu insan nefsinin değişkenlik özelliği olan iradi fiilleri olduğu için “theoretike” alanında sayılmayan ahlak, pratik bir bilgi alanıydı.7 Nesnesi “olduğundan başka türlü olması mümkün olmayan,” zorunlu olan, ezelî-ebedî şey olan teorik bili- min hedefi kanıtlamadır. Buna karşılık, “olduğundan başka türlü olması mümkün olanı” konu alan araştırma ancak, yaklaşık olanı, kabataslak olanı arayabilir. Bu alanın araştırıcısı ancak bir ölçüde kesinliğe ulaşabilir. Teorik araştırma, ilk ilkelerden hareket ederek onlardan sonuçlar çıkarır. Pratik araştırma ise sonuçlardan hare- ket ederek onların ilkelerine gitmeye çalışır.8 Bu durumda episteme praktike, teorik bir disiplin gibi değil, mesela şehir yönetimi, yani siyasette olduğu gibi tümel ilkeleri olan bir alandır.9 Bunun gibi, tümel ilkelere sahip bir disiplin olan ahlaktan ve bir bilim olarak onun kendine has terminolojisinden söz etmek mümkündür. Bu noktada erdemler ve erdemsizliklerin nasıl adlandırılacağı ve ta- nımlanacağı önemli bir mesele olarak ön plana çıkmaktadır. Aristoteles, Nikomakhos’un II. kitabında erdemlerle ilgili iki du- rumdan söz etmektedir. Birincisi, erdemlerin varlıkları bakımın- dan ve ne olduklarını dile getiren söz, yani mahiyetleri bakımından durumlarıdır ki, her ikisinde de erdemler orta olmadır (mesotes). Erdemlerle ilgili ikinci cihet ise üstünlük ve yetkinlik cihetidir. Bu açıdan bakıldığında, erdemler orta olma ile değil, en ileri mertebe, yani uç olma ile nitelenir. İshak ibn Huneyn çevirisinde bu ifade şöyle geçer: 6 Terry Penner, “Plato’s Ethics: Early and Middle Dialogues,” Blackwell Com- panions to Philosophy A Companion to Ancient Philosophy, ed. Mary Louise Gill and Pierre Pellegrin, 151 (Blackwell Publishing, 2006); A. A. Long, “The Socratic Legacy,” The Cambridge History of Hellenistic Philosophy, ed. Keim- pe Algra, Jonathan Barnes, Jaap Mansfeld, Malcolm Schofield (Cambridge: 5 Cambridge University Press, 2010), 618-619. 7 Aristoteles, Metafizik, çev. Ahmet Arslan (İstanbul: Sosyal Yayınları, 2012), Dîvân 982b 10, 1025b 10-25; 83, dipnot 3, 293, dipnot 2. 2015/1 8 Ahmet Arslan, İlkçağ Felsefe Tarihi: Aristoteles (İstanbul: Bilgi Üniversitesi Ya- yınları, 2007), III, 234-37. 9 Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, çev. Saffet Babür (Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2012), 1094a 30, 1094b 5-18; Metafizik, 982a25-982b5-11. Mustakim ARICI ثيح نم اهنكلو اطسوت ةيهاملا نع برعي يذلا دحلاو رهوجلا ثيح نم لةيضفلا تناك لكلذف .ةياغ لامكلاو لضفلا (...) Böylelikle erdem, varlığı ve bir mahiyetin karşılığı olan tanım ba- kımından ortadır, ancak o, üstünlük ve yetkinlik açısından ise uçta olandır.10 Burada bizi erdemlerin bir kavram olarak ele alınabileceği, bu bakımdan orta oldukları kısmı doğrudan ilgilendirmektedir. Aris- toteles erdemlerin ve erdemsizliklerin tümünün kavramsal karşı- lıklarını belirlemenin çok da kolay olmadığını kabul etmektedir. Mesela yiğitlik, korku ve cüretkarlığın/deli cesaretinin ortası olan bir erdem iken ve bunların lafzi bir karşılığı varken, korkusuzlukta aşırıya gidenlerin bir adı yoktur. Hatta Aristoteles, aslında bunların birçoğunun adsız olduğunu söyler. Nikomakhos’un İshak ibn Hu- neyn çevirisinde bu cümle, “Yunanlılarda bunların çoğunun adı- nın olmadığı” şeklinde zikredilir: ،هل سما لاف عفزلا مدع فى دئازلا امأف ،محقتلاو فوخلا ينب اميف ةطسوتم ةعاجشلا نإ لوقنف .هل سما لا ينينانويلا دنع اهنم يرثكو [Bu hususta] şöyle deriz: Yiğitlik, korkaklıkla deli cesaretinin arasındaki orta durumdur. Korkusuzlukta ileri gideninin ise bir adı yoktur, Yunan- lılarda bunların çoğunun adı yoktur.11 Aristoteles, korkusuzlukta aşırıya gitme örneğinde olduğu gibi, başka erdem ve erdemsizlik durumlarının da adının olmadığı gö- rüşündedir.12 Teorik felsefenin diğer dallarıyla kıyaslandığında, itibari yönü daha belirgin ahlakın ana meselesi olan erdem ve er- demsizliklerin kavramsal olarak sınırlanıp tanımlanmasında bir- çok güçlük vardır. Buna rağmen, Aristoteles Nikomakhos’ta temel kavramları tespit etmeye ve bunların tanımını yapmaya girişmekte ve şöyle demektedir:: 6 10 Aristoteles, el-Ahlâk, 1107a 4-5, çev. İshak ibn Huneyn, nşr. Abdurrahman Bedevi (Kuveyt: Vekâletü’l-Matbûât, 1979), 97. Dîvân 11 Aristoteles, el-Ahlâk, 1107a 4-5, 98; Arapça metnin mukayesesi için bkz. 2015/1 Anna Akasoy ve Alexander Fidora, The Arabic Version of the Nicomachean Ethics (Leiden: Brill, 2005), 173, 174, dn. 73; Ayrıca bkz. Aspasius, On Aristot- le Nicomachean Ethics 1-4, 7-8, çev. David Konstan (London: Duckworth, 2006), 52, 11-20. 12 Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, 1107b 8, 29; 1108a 17. Erdemlerin Tasavvuru ve Tanımı: Taşköprizade’nin Erdem Şemaları Şimdi yeniden her bir erdemi ele alarak, onların neler olduklarını, ne- lerle ilgili olduklarını ve nasıl olduklarını söyleyelim; böylece ne kadar erdem olduğu da açığa çıkacak.13 Bu çerçevede Aristoteles, erdemleri ikiye ayırmaktadır: (1) dü- şünce erdemleri ve (2) huylarla ilgili erdemler. Nikomakhos’un II-V. kitapları özel olarak karakter, yani huylarla ilgili erdemleri, VI. kitap ise düşünce erdemlerini konu edinmektedir. Aristoteles, Nikomakhos’un III. kitabında yiğitlik ve ölçülülük erdemleri ve bunlarla ilgili erdemsizliklere, IV. kitapta cömertlik, ihtişam, ruh yüceliği, öfkeye hakim olma, doğruluk, nüktedanlık ve sevecenlik erdemlerine ve ilgili erdemsizliklere geniş bir yer ayırmaktadır. Nikomakhos’un V. kitabı ise adalet ve doğruluk erdemlerini ele almaktadır. Söz konusu erdemler ve kavramlar, Aristoteles sonra- sında şarihler ve mütercimler eliyle yorumlanmış, zengin bir kav- ramsal karşılık bulmuş ve bir oranda da dönüşüme uğramıştır.14 Aşağıda Aristoteles’in karakter erdemleri olarak belirlediği kav- ramlar ile bunların ifrat ve tefritlerini içeren bir tablo verilmekte- dir. Tablodaki Arapça karşılıklar İslam ahlak düşüncesinin kavram- sal gelişimine önemli bir katkı sağladığı düşünülmektedir. 13 Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, 1115a 5. Erdemlerle ilgili tanımlama ifadesi Arapça çeviride resm ve hadd kavramları ile ifade edilmiştir. bkz. Aristote- les, el-Ahlâk, 1113a 12, 1114b 26, 117, 122. 7 14 Bu dönüşümün farklı dönemlerdeki görüntüsü için bkz. Karen Margrethe Dîvân Nielsen, “The Nicomachean Ethics in Hellenistic Philosophy: A Hidden 2015/1 Treasure?” The Reception of Aristotle’s Ethics, ed. John Miller (Cambrid- ge University Press, 2012), 5-30; Christopher Gill, “The Transformation of Aristotle’s Ethics in Roman Philosophy,” The Reception of Aristotle’s Ethics, 31-52; Anna Akasoy, “The Arabic and Islamic Reception of the Nicomache- an Ethics,” The Reception of Aristotle’s Ethics, 85-106. Mustakim ARICI Tablo 1: Nikomakhos’ta Karakter Erdemleri ve Erdemsizlikleri15 κακια (kakia) αρετε (arete) κακια (kakia) (rezîle) لةيذر (fadîle) لةيضف (rezîle) لةيذر Erdemsizlik Erdem Erdemsizlik |ὓπερβολη μεσον (meson) έλλειψις (élleipsis) (hüperbole) (tevassut) طسوت (naks) صقن (ziyâde) ةدايز Orta/İtidal Eksiklik/Tefrit İfrat/Aşırılık θάρρος (thárros) ανδρεία (andreía) Φόβος (Fóbos) (tekahhum) محقت (şecâ‘a) ةعاجش (havf) فوخ Deli cesareti Şecaat/Yiğitlik Korkaklık εγκράτεια ακολασια (akolasia) (enkráteia) lâ hisse leh ) ( هل سح لا (şereh) هشر (iffe’) ةفع Arzusuzluk Azgınlık İffet/Ölçülülük ελευθέριος ανελευθερια ασωτια (aso̱tia) (eleuthérios) (aneleutheria) (tebzîr) ريذبت (sehâ) ءاخس (taktîr) يرتقت Savurganlık Cömertlik Eli sıkılık βαναυσια τιμιότητα (timióteta) μικροπρεπεια (banausia) (kerem) مرك (mikroprepeia) (bezh) خذب İhtişam (nezâle) ةلاذن Övünmek için harcama (Büyüklerin Pintilik yapmak cömertliği) μεγαλοψυχια μικροψυχια (megalopsükhia) (mikropsükhia) (teneffuh) خفنت س فنلا برك صغر النفس Şişinme (kiberü’n-nefs) (sıgarü’n-nefs) Ruh yüceliği Kendini küçük görme 8 15 Bu tabloda Nikomakhos’un İshak ibn Huneyn çevirisindeki kavramlar esas Dîvân alınmıştır. Bu tablodaki Arapça ve Yunanca kavramlar için İshak ibn Huneyn 2015/1 çevirisinin yukarıda atıf yapılan Abdurrahman Bedevi neşri ile Anna Akasoy ve Alexander Fidora neşri kullanılmış, ayrıca Manfred Ullmann’ın Die Niko- machische Ethik des Aristoteles in arabischer Übersetzung adlı çalışmasından istifade edilmiştir. Bunun için bkz. Manfred Ullmann, Die Nikomachische Ethik des Aristoteles in arabischer Übersetzung (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2011), I. Erdemlerin Tasavvuru ve Tanımı: Taşköprizade’nin Erdem Şemaları αοργητος οργιλος (orgilos) πραοτης (praotes) (aorgetos) (ğadûb) بوضغ (hilm) لمح بوضغلا يرغ Asabilik Öfkeye hakim olma (gayrü’l-ğadûb) Öfkesiz αληθεια (aletheia) ειρωνεία (eiro̱neía) (tanz) (؟) نزط (sıdk) قدص (mezh) حزم Riyakarlık Doğruluk Hafife alma βωμολοχια ευτραπελία (bomolokhia) (eutrapelía) (garam) مرغ (mucûn) نوجم (zarf) فرظ Soğukluk Münasebetsizlik Nüktedanlık κολαξ (kolaks) φιλλα (filla) هكرتسم (mellâk) قلام (kabûl) لوبق Geçimsiz (müstekrih) Şakşakçı Sevecenlik επιχαιρεκακια φθονος (fthonos) (epikhairekakia) (hased) دسح (şemâte) ةتامش Hayra üzülme Kötülükten hoşlanma İslam filozofları da erdem ve erdemsizlik meselesine teorik ola- rak yaklaşmış ve bunları tanımlama çabasına katkıda bulunmuş- tur. Kindi (ö. 866), Ebubekir Razi (ö. 932), Farabi (ö. 950), Belhi (ö. 934) ve Amiri (ö. 992) gibi filozoflarda da gördüğümüz erdem ve erdemsizlik tanımları, İslam ahlak düşüncesinde ilk kapsamlı şe- malar olarak Yahya ibn Adî ve İbn Miskeveyh (ö. 1030) tarafından ortaya konmuştu. Yahya ibn Adî insanı yetkinliğe ulaştıracak olan şeyin erdemleri bilmesi ve onlarla nefsini süslemesi, erdemsizlikle- ri de bilmesi ve nefsini onlardan arındırması olduğunu söylemek- tedir. Ancak, ona göre, bu mertebeye ulaşmayı arzu eden, yolun başındakiler söz konusu erdemlerin ve erdemsizliklerin neler ol- duğunu bilmeyebilir. O sebeple, bunların “mahiyetinin ve neden- 9 lerinin ne olduğunun, kaç türünün ve kısmının olduğunun” belir- lenmesi gerekir.16 Yahya ibn Adî bu düşünceyle nefsin üç gücünün Dîvân 2015/1 yirmi erdemi ile yirmi erdemsizliğini tespit etmiş ve bunlarla ilgili 16 Yahya ibn Adî, Tehzîbü’l-ahlâk: Ahlak Eğitimi, çev. Harun Kuşlu (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013), 5-6. Mustakim ARICI tanımlar yapmıştı. İbn Miskeveyh, Yahya ibn Adî’nin eseri ile aynı adı taşıyan Tehzîbü’l-ahlâk’ında, erdemler ve erdemsizliklerle ilgi- li olarak çok daha kapsamlı bir çerçeve ve şema geliştirmektedir. İbn Miskeveyh, erdemler ve erdemsizliklerin bir kavram olarak belirlenmesi ve tanımlarının yapılmasını, bu kavramların özlerini bilmek için gerekli görmekteydi. İbn Miskeveyh temel erdemlerin eksik kısa tanımlarını (el-işâre ileyhâ bi’r-rüsûmi’l-vecîze) yaptık- tan sonra, hikmetin alt erdemlerine geçer ve burada önemli bir noktaya işaret eder: (...) Hikmetin bu alt erdemlerine vakıf olmak onların tanımlarıyla mümkündür. Zira tanımların bilinmesiyle, talep edilen ve daima tek bir hâl üzere bulunan şeylerin özleri anlaşılmış olur. Bu, hiç bir şekilde değişmeyen ve şüphe karışmayan burhânî bilgidir.”17 Buna göre erdemlerin tanımlarını yapmak, bunlar hakkında burhânî bilgiye ulaşmak demektir ki bu, teorik ilimlerde oldu- ğu gibi ahlakın da değişmeyeni araştırmaya talip olduğunun bir işaretidir. İbn Miskeveyh Tehzîbü’l-ahlâk’ta dört temel erdemin altındaki ikincil erdemleri saymakta ve tek tek bunların tanım- larını yapmaktadır. İbn Miskeveyh göre, hikmetin altı, iffetin on iki, şecaatin dokuz ve adaletin de on beş ikincil erdemi bulun- maktadır. Ayrıca iffetin ikincil erdemlerinden olan cömertliğin de altı tane alt erdemi vardır. Böylece İbn Miskeveyh dört temel erdem, kırk iki ikincil erdem ve altı tane de uzak tür belirlemiş ve tanımlamaktadır.18 İbn Miskeveyh’in ahlak düşüncesinde erdemsizliklere geçtiği- mizde, belirleme ve tanımlama açısından daha zor bir alana adım atmış olduğumuzu ifade etmemiz gerekir. İbn Miskeveyh, erdem- lerin kötülüklerin ortasında olduğu şeklindeki Aristotelesçi teze bağlı kalarak erdemleri tespit etmişken, erdemlere göre çok daha fazla olan ikincil derecedeki erdemsizliklerin belirlenmesinin ise zor olduğunu söylemektedir. Zira geometrik bir örnek vermek ge- rekirse, erdemlerin ifrat ve tefrit tarafları, yani erdemsizlikler, bir dairenin çapından kenarlara doğru uzaklaştıkça ara alandaki nok- talar mesabesindedir.19 Bu durumda, Aristoteles’te olduğu gibi İbn 10 Miskeveyh için de erdemsizlikler erdemlere göre çok daha fazladır: Dîvân 2015/1 17 İbn Miskeveyh, Tehzîbü’l-ahlâk ve tathîrü’l-a‘râk, thk. İbnü’l-Hatîb (y.y.: el- Matbaatü’l-Asriyye, 1977), 27. 18 İbn Miskeveyh, Tehzîbü’l-ahlâk, 27-33. 19 İbn Miskeveyh, Tehzîbü’l-ahlâk, s. 34. Aristoteles ifrat ve tefritlerin ortası