Szlak literacki im. Anny Łajming (czarno-żółty) Studzienice do Lipusza J. Studzieniczno Wda i Kościerzyny łączno Lipusk Szklana Huta J. Wieckie Tuszkowy Duży Jabłuszek Trawice J. Wielkie Sarnowicze Kalisz Sominy J. Dywańskie Zbrzyca Turzonka Dywan J. Skoszewskie Skoszewo Skoszewko J. Somińskie Trzebuń Peplin Gapowo Przymuszewo Lendy ołM Dziemiany J. Kruszyńskie neis aci Wysoka Zaborska Kruszyn Parzyn Główczewice Raduń wo Zbrzyca Młosina Lamk J. Brze Młosina Leśno Orlik J . W iMelłkoiesino Milachowo Zbrzyca Kaszuba J. Warszyn Rolbik Lubnia Zalesie N Czapiewice whcei J. Skąpe zczsa Czarnowo ydW od Małe Gliśno łęsno Brusy Brusy Jaglie Kosobudy do Chojnic Łąckie Szlaki: Zbrzycy Partyzancki im. Józefa Gierszewskiego Zaborski Szlaki rowerowe gminy Studzienice Literacki im. A. Łajming Szlak rowerowy gminy Dziemiany A Kółowe Stegne Gochów Szlak rowerowy gminy Dziemiany B 4 km 8 km Szlak literacki im. Anny ¸ajming Brusy 2014 Wydawca: Zaborskie Towarzystwo Naukowe ul. Dworcowa 18, 89-632 Brusy Biuro - ul. Armii Krajowej 1 tel. 791 764 247 www.ztn.com.pl [email protected] Redakcja: Zbigniew Gierszewski Krzysztof Zabrocki Zdjęcia: Zbigniew Gierszewski Krzysztof Zabrocki archiwum rodziny Łajmingów - zdjęcia rodzinne Mapy: Grossem Volks-Atlas Velhagen&Klasing/Bielefeld und Leipzig 1937 Zaborski Park Krajobrazowy, Eko-Karpio Tłumaczenia: j. niemiecki - Sabina Słomińska j. kaszubski - Wojciech Myszk Korekta: Anna Kamińska Agnieszka Żywicka Opracowanie graficzne i skład: GALE Krzysztof Szultka ul. Derdowskiego 5, Brusy tel. 52 551 39 80 [email protected] Druk: Drukarnia Abedik Sp. z o.o. ul. Glinki 84, Bydgoszcz © Zaborskie Towarzystwo Naukowe, Brusy 2014 Spis treści strona 1. Zbigniew Gierszewski 4 Wstęp. Zostały wspomnienia 2. Reiseführer durch Reiseführer 11 3. Zbigniew Gierszewski 13 Literacki opis szlaku 4. Barbara Grenda 51 Kaszuby granicą przedzielone 5. Zbigniew Łomiński 56 Frańcëzónka w Przymuszewie 6. Wiesława Orzłowska 58 Z historii i teraźniejszości Nadleśnictwa Przymuszewo 7. Alicja Frymark 62 Chojnice w życiu Anny Łajming 8. Kazimierz Jaruszewski 65 Związki królowej Ludwiki Gonzagi z Leśnem 9. Michalina Kalkowska 67 Szlak imienia Anny Łajming inaczej, czyli piesza wycieczka w poprzek szlaku połączona z obserwacją flory 10. Zbigniew Gierszewski 72 Czasoprzestrzeń Anny Łajming 11. Zbigniew Gierszewski 86 Geocaching na szlaku literackim im. Anny Łajming 12. Zbigniew Gierszewski 87 Kalendarium życia, twórczości i pamięci o Annie Łajming 13. Opinie 97 14. Bibliografia 99 Zbigniew Gierszewski Wst´p. Zosta∏y wspomnienia. Czwarta Êciana Mi ja 10 lat od śmier ci tej, któ ra stwo rzy ła czwar tą ścia nę li te ra tu ry ka szub - skiej. Nie mógł cel niej ująć zna cze nia An ny Łaj ming dla peł ne go wy mia ru tej li te ra tu ry prof. Zbi gniew Zie lon ka, sta wia jąc pi sar kę na wspól nym fun da men - cie tra dy cji i kul tu ry ka szub skiej z Hie ro ni mem Der dow skim, Alek san drem Maj - kow skim i Ja nem Drzeż dżo ne m1. I tak, wy da wa ło by się zwy kłe opo wiast ki pi sa ne przez eme ryt kę się ga ją cą do wspo mnień dzie ciń stwa, da ły tej li te ra tu - Ania Żmuda Trzebiatowska ze starszym rodzeństwem Jankiem i Klarą oraz matką Marianną z d. Edel (1875 - 1961), 1909 r. rze, zdo mi no wa nej do tąd przez po ezję i wąt ki mi to lo gicz ne w pro zie, no wy po le wy ra zu. Ona pierw sza pi sa ła po tocz nie, bez po etyc kie go na tchnie nia, bez „wia tru od mo rza”, któ ry zmie - niał tę zie mię w kra inę Sto le - mów. Jej ludz kie por tre ty, dia lo gi o co dzien no ści, to wy - raz em pi rycz ne go do świad cze - nia ży cia sa me go w so bie, choć nie po zba wio ne go psy cho lo - gicz ne go kon tek stu i me ta fi - zycz ne go uogól nie nia. Psy cho lo gia w pi sar stwie An ny Łaj ming to nie dłu gie, sub tel ne ana li zy w sty lu Do sto - jew skie go, czy nią ce je go po - wie ści opa sły mi to ma mi. To krót ka, spon ta nicz na ana li za ty - pów ludz kich pod da nych tru - dom ży cia. Jan Żmuda Trzebiatowski (1865 - 1945), ojciec Anny 1 Zielonka Z., Świat przedstawiony w pisarstwie Anny Łajming, [w:] Dom słowa Anny Łajming, Gdańsk-Wejherowo 1999, s. 81. 4 Zbio ro wa świa do mość lu du ka szub skie go przed sta wio na jest w peł nych dow - ci pu, iro nii i tro ski dia lo gach. Przy sło wia czę ste w ustach bo ha te rów pi sar ki, to wy raz po ko le nio wej mą dro ści, to do mo ro sła fi lo zo fia Ka szu bów. Sto icyzm wy pły wa z opi sów co - dzien no ści, peł nej tru du, cier pie nia i śmier ci. Do świad cze nie każ de go dnia uczy ło pod da nia się de ter mi - ni zmo wi ludz kie go lo su i dzie jów hi sto rii. Pi sar stwo An ny Łaj ming nie jest wy uczo ne, nie skoń czy ła prze cież żad ne go pro fe sjo nal ne go kur su pi - sa nia po wie ści czy cho ciaż by sce - no pi sar stwa - moż na się te go tam na uczyć tak jak fry zjer stwa i nie trze ba mieć ma tu ry. Jej mi strzo - stwo wy ra sta z pier wot nej umie jęt - no ści opo wia da nia ba jek. Ta ki też ro do wód ma ją krót kie przy po - wiast ki z ży cia co dzien ne go sta no - Anna Żmuda Trzebiatowska, lata 20-te XX w. wią ce ją dro jej twór czo ści, do kład nie tak opo wia da w swo ich trzy to mo wych wspo mnie niach. Za mie nia - jąc ży wych Ka szu bów ze stron jej opo wia dań na el fy, wróż ki (ba ro no wa), cza - row ni ce (aku szer ka), skrza ty, mę dr ców (że bra cy) otrzy ma my kon ty nu ację kla sycz ne go re per tu ar ba śni z ksią żek An der se na czy bra ci Grimm. Los, któ ry do świad cza do brych, ale w koń cu gu bi złych, to i u niej i w świe cie ba śni głów - ny mo tyw mo ral ne go prze po wia da nia. Nie od cho dzi przy tym wca le od re ali - zmu, w koń cu świat ba śni ze zwy kłe go ży cia czer pie wszyst kie swo je nie zwy kło ści. Anna Łajming z dziećmi Wierą i Włodzimierzem, lata 30-te XX w. Kaszubi w jej wspomnieniach widzą świat jeszcze tak, jak ludy pierwotne, dla których mity są źródłem rozumienia rzeczywistości i ludzkiego losu, są depozytem tradycji, mądrości przodków. Zabobonność Kaszubów tak widoczna na kartach jej dzieł jest wyrazem wizji świata przyrody, którym bezpośrednio sterują siły przewyższające człowieka. Siły te trzeba obłaskawić, wykorzystać w walce z losem. Uboga, piaszczysta gleba, bory i jeziora to 5 oporna materia, pozwalająca przeżyć ludziom twardym, upartym, ale okrutnie ich doświadczająca w momentach słabości. Trud życia tam, to pierwszy i główny temat jej pisarstwa. Symboliczny jest tu jôchim, przednówek, kaszubska „czarna godzina”, kiedy po długiej zimie kończą się zapasy, a dająca nadzieję wiosna każe dopiero czekać na przyszłe plony. Czekanie na pisarza Ed mund Puz drow ski2tłu ma czy fe no men de biu tu li te rac kie go i szyb kie go uzna nia twór czo ści pro za tor skiej An ny Łaj ming okre sem nie ty le ubo gim, co okre sem mil cze nia w li te ra tu rze ka szub skiej. II woj na świa to wa i po wo jen ny czas bu do wa nia no we go spo łe czeń stwa w re al nym so cja li zmie nie sprzy jał ujaw nia niu kul tu ro wej i tym bar dziej ję zy ko wej od ręb no ści Ka szu bów. An na Łaj ming po ja - wi ła się z koń cem lat 50-tych ja - ko od po wiedź na po trze bę czy ta nia cze goś świe że go, kie - dy kla sy cy: Der dow ski, Maj - kow ski i Kar now ski, zo sta li już prze czy ta ni, przy swo je ni. Wra - ca jąc na kar tach wspo mnień i opo wia dań do cza sów swo je go dzie ciń stwa i mło do ści za peł ni - ła lu kę w li te ra tu rze, któ ra już po wsta wa ła. Każ de po ko le nie po win no bo wiem ja koś od dać w pi śmie du cha swo ich cza sów. An na Łaj ming wy peł ni ła wła - śnie to za da nie. Roz po znał jej ta lent i wi tał w gro nie pi sa rzy Anna Łajming w Słupsku, 1984 r. ka szub skich już w 1959 ro ku sam Lech Bąd kow ski, pierw szy po woj nie ani ma - tor ka szubsz czy zny3. Wy daw ca i re dak tor Woj ciech Kie drow ski wsparł ją w pu - bli ka cji w 1971 ro ku zbio ru opo wia dań „Miód i mle ko”, któ ry w peł ni ob ja wił jej ta lent pi sar ski i ugrun to wał po zy cję w gro nie pi sa rzy ka szub skich. A po tem już po szło: trzy to mu wspo mnień do ku men tu ją ży cie na Za bo rach i in nych za - kąt kach Ka szub i Po mo rza. Po nad set ka opo wia dań to ist ny al bum fo to gra - ficz ny, li te rac kie por tre ty lu dzi, zda rzeń, pust ków … Anna ¸ajming - stra˝niczka pami´ci Dzięki jej pisarstwu, związanemu z małą ojczyzną, z Ziemią Zaborską, w której przyszło jej urodzić się i spędzić dzieciństwo i potem wracać z szerokiego świata, przetrwała pamięć o ludziach, którzy tu żyli. W żywych dialogach zwykłych ludzi, sąsiadów, krewnych, znajomych, opisach codziennych spraw, przetrwały emocje i dramaty ludzi, których imion już nie odczyta się nawet z nagrobków. Cykl przemian szybko usuwa biedaków z cmentarzy. Ci, których historia dotknęła, ale sami w nią się nie wpisali, dzięki kartom jej książek mogą wrócić przynajmniej do świata naszej wyobraźni. Jej wspomnienia, akcja jej opowiadań obejmuje ostatnie lata zaborów, pierwszą wojnę światową, lata trudnej niepodległości międzywojnia. Pokazała jak w „ciekawych czasach” pogmatwały się losy ludzi, że wymusiły wędrówki do odległych wsi, do miast, do obcych krajów, za ocean, na tamten świat. Ona jedna zdą ży ła spi sać ge sty i ma rze nia lu dzi, któ rzy z woj ny już nie wró ci li. Nie 2 Puzdrowski E., Mały wielki świat Parzyna, [w:] Łajming A., Mrok i świt, Słupsk 1994, s. VII-IX. 3 Bądkowski L., Zarys historii literatury kaszubskiej, Wyd. ZKP, Gdańsk 1959 6 opi sa ła okro pieństw dru giej woj ny świa to wej, nie zmie rzy ła się z te ma tem po nad si ły, ale w opo wia da niach o kre sach za - chod nich opi sa ła po ra nio nych lu dzi wra ca ją cych do ro dzin - nych stron, z strasz nej woj ny do co dzien nej bie dy. To ona spi sa ła z uwa gą sło - wa o ży ciu tych, któ rych bie da ze pchnę ła na mar gi nes eg zy - sten cji. U niej że bra cy sta li się bo ha te ra mi ak cji ka szub skich dra ma tów, za glą da ła do ubo - gich za gród z le śnych pust ków, przy tuł ków dla sta rych i nie do - łęż nych, uwiecz ni ła pa mięć o ich ży cio wej fi lo zo fii. W koń cu utrwa li ła w pa mię ci swo ich czy - tel ni ków sie bie sa mą ja ko psot ne dziec ko, su mien ną urzęd nicz kę, czu łą żo nę, tro skli - wą mat kę, wy bit ną pi sar kę ... Anna Łajming w Słupsku, 2000 r. Zbigniew Gierszewski Es blieben Erinnerungen Die vierte Wand Es vergangen 10 Jahre nach dem Tod deren, die die vierte Wand der kaschubischen Literatur schuf. Sehr treffend fasste seine Gedanken in Worte Professor Zbigniew Zielonka, der die besondere Bedeutung Anna Łajmings für kaschubische Literatur und Tradition (in ihrer Volldimension) hervorhob, indem er sie mit Hieronim Derdowski, Aleksander Majkowski und Jan Drzeżdżon1 verglich. Auf den ersten Blick gewöhnliche, von einer pensionierten Schriftstellerin geschriebene Geschichten verliehen dieser Literatur, die bis jetzt von Poesie und mythologischen Motiven in der Prosa beherrscht war, eine neue Dimension. Sie als erste schrieb umgangssprachlich, ohne poetische Inspiration, ohne “Wind vom Meer”, der dieses Land in Stolems Reich verwandelte. Ihre menschlichen Porträts, Dialoge über Alltäglichkeit sind Ausdruck empirischer Lebenserfahrung, die jedoch psychologischen Kontextes und metaphysischer Verallgemeinerung nicht beraubt sind. Psychologie im schriftstellerischen Werk von Anna Łajming machen nicht lange feine Analysen im Stil von Dostojewski aus, sondern kurze spontane Analysen menschlicher Typen, denen das Leben häufig Kummer zugefügt hat. Sprichwörter, die bei den Bücherhelden oft zu hören sind, sind Ausdruck Generationsklugheit – das ist eine dilettantische Philosophie der Kaschuben. Stoizismus ergibt sich aus den Beschreibungen des Alltagslebens, das durch Mühe, Leid und Tod gekennzeichnet ist. Die Lebenserfahrung lehrte die Kaschuben, sich dem Determinismus des menschlichen Schicksals und der Geschichte zu unterziehen. Die Schriftstellerei von Anna Łajming ist nicht erlernt, die hat doch keinen 7 professionellen Kurs beendet, in dem sie Romanen- oder Drehbuchschreiben lernen könnte. Man muss kein Abitur bestanden haben, um solch einen Kurs abzuschlieβen. Łajmings Meisterschaft entsteht aus ihrer Fähigkeit, Märchen zu erzählen. Solche Herkunft haben kurze Geschichten aus dem Alltagsleben, die den Kern ihres Schaffens bilden. So erzählt Łajming in ihren dreibändigen Erinnerungen. Verwandelt man lebende Kaschuben aus den Bücherseiten in Elfen, Feen ( Baronin), Hexen ( Hebamme ), Zwerge, Weisen ( Bettler ), so bekommt man die Fortsetzung des klassischen Märchenrepertoires, das wir aus den Büchern von Andersen oder Gebrüder Grimm gut kennen. Das Schicksal, das die Guten hart prüft und die Bösen zugrunde richtet, bildet in der Märchenwelt das Hauptmotiv der moralischen Wahrsagung. Dabei kommt sie nicht vom Realismus ab, schlieβlich schöpft die Märchenwelt alle ihre Auβergewöhnlichkeiten aus dem Alltag. Kaschuben in ihren Erinnerungen sehen die Welt noch so wie die Urmenschen, denen die Mythen ermöglichen, die Wirklichkeit und das menschliche Schicksal zu verstehen. Sie bilden die Tradition und die Klugheit der Vorfahren. Die Abergläubigkeit der Kaschuben ist Ausdruck der Vorstellung von der Natur, die sich von allmächtigen Kräften leiten lässt. Diese Kräfte sollte man fur̈ sich einnehmen und im Kampf mit dem Schicksal nutzen. Sandiger Boden, Hochwälder und Seen lassen nur harte, eigensinnige Menschen überleben. Schwere Lebensbedingungen bilden das erste und wichtigste Thema im schriftstellerischen Werk von Anna Łajming. Symbolisch ist hier jôchim, die Vorerntezeit, die kaschubische “schwarze Stunde”, wenn die Vorräte nach dem langen Winter alle sind und der Frühling erst auf die zukünftige Ernte warten lässt. Warten auf den Schriftsteller Edmunt Puzdrowski erklärt das Phänomen des literarischen Debüts und der schnellen Anerkennung des Prosawerkes von Anna Łajming mit der Schweigensphase in der kaschubischen Literatur. Der zweite Weltkrieg und die Nachkriegszeit bildeten keine günstigen Begleitumstände, die kulturelle und sprachliche Besonderheit der Kaschuben bekannt zu geben. Anna Łajming erschien Ende der 50-er Jahren. Solche Klassiker wie Derdowski, Majkowski und Karnowski wurden schon gelesen und Łajming befriedigte mit ihren Buc̈ hern das Bedur̈fnis, etwas Neues zu lesen. In ihren Erinnerungen und Erzählungen kommt sie auf ihre Kindheit und Jugend zuruc̈ k und erful̈lt damit die in der Literatur entstandene Luc̈ ke. Jede Generation sollte nämlich den Geist ihrer Zeiten in Schrift wiedergeben. Anna Łajming erfűllte diese Aufgabe. Schon 1959 erkannte Lech Bądkowski ihr Talent und begrűßte sie im Kreis der kaschubischen Schriftsteller . Nach dem Krieg war er als der erste Animateur des kaschubischen Brauchtums3 angesehen. Der Herausgeber und Redaktor Wojciech Kiedrowski unterstűtzte im Jahre 1971 die Veröffentlichung ihrer Erzählungssammlung “Honig und Milch”, die ihr Talent ans Licht brachte und ihre Position als kaschubische Schriftstellerin bestätigte. Das literarische Werk von Anna Łajming ist umfangreich: dreibändige Erinnerungen dokumentieren das Leben auf dem Landgebiet von Zabory, Kaschuben und Pommern. Über hundert Erzählungen bilden ein eigenartiges Fotoalbum – literarische Porträts der Menschen und Geschehnisse … Anna ¸ajming - Wächterin der Erinnerung Dank ihrem schriftstellerischen Werk, das mit der kleinen Heimat, dem Landgebiet von Zabory, verbunden ist, bestand das Gedächtis an die hier lebenden Menschen die Zeitprobe. Die wurden hier geboren, hier verbrachten 8