T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE FİNANSMAN BİLİM DALI SÜRDÜRÜLEBİLİR ÇEVRESEL MUHASEBE VE TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ PERSPEKTİFİNDEN İNCELENMESİ Doktora Tezi HAKAN AYGEN İstanbul, 2013 0 T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI MUHASEBE FİNANSMAN BİLİM DALI - SÜRDÜRÜLEBİLİR ÇEVRESEL MUHASEBE VE TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ PERSPEKTİFİNDEN İNCELENMESİ Doktora Tezi HAKAN AYGEN Danışman: DOÇ. DR. FATMA PAMUKÇU İstanbul, 2013 1 GENEL BİLGİLER İsim ve Soyadı : Hakan Aygen Anabilim Dalı : İşletme Programı : Muhasebe Finansman Tez Danışmanı : Doç. Dr. Fatma Pamukçu Tez Türü ve Tarihi : Doktora – Temmuz 2013 Anahtar Kelimeler : Çevre, Çevre Muhasebesi, Sürdürülebilirlik ÖZET SÜRDÜRÜLEBİLİR ÇEVRESEL MUHASEBE VE TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ PERSPEKTİFİNDEN İNCELENMESİ Günümüzün liberal global ekonomik düzeni ve ileri bilişim teknolojileri insan ve doğa ilişkilerinde farklı etkiler yaratmaktadırlar. İnsanoğlu hem giderek daha fazla tüketme eğilimindedir hem teknolojinin de desteğiyle tüketimini çeşitlendirme gayreti göstermektedir. Bu gelişmeler giderek daha fazla doğal kaynak kullanılmasına neden olmaktadır. Kaynakların sınırlı olmasıyla nüfus ve tüketimin artma eğilimi arasındaki fiziksel çelişki ise bizi sürdürülebilirlik problemiyle karşı karşıya bırakmaktadır. Bu problemin çözüm sürecinde firma yönetimleri için etkili kontrol ve planlama araçlarından birisi de muhasebe bilgi sistemidir. Muhasebe bilgi sisteminde zamanla uzmanlaşmaya gidilmiş ve önemine istinaden çevre muhasebesi kavramı doğmuştur. Çevresel muhasebe bilgi teknolojileri ve araştırma geliştirme gibi farklı disiplinlerle sürekli etkileşim halindedir. Bu nedenle verimlilik ve sürdürülebilirlik adına bir kontrol ve planlama aracı gibi kullanılabileceği fikri giderek yayılmaktadır. Çevre muhasebesinin yaygınlaşması ve etkin kullanımı için ilgili uygulamaların bir muhasebe standartı formatında düzenlenmesi gerektiği ve ayrıca finans kuruluşlarının yönlendirici gücünden de yararlanmak gerekebileceği düşünülmektedir. Tez çalışmasında her iki konuyla da ilgili öneriler yer almaktadır. Çevre muhasebesiyle ilgili bilincin ükemizdeki düzeyini anlamak amacıyla bir saha çalışması yapılmıştır. Yapılan çalışma sonuçları bir bilincin var olduğu ama bunun henüz bilimsel bir disipline ulaşmadığı sonucunu göstermektedir. I GENERAL KNOWLEDGE Name and Surname : Hakan Aygen Field : Business Administration Programme : Accounting and Finance Supervisor : Fatma Pamukçu Degree Awarded : Doctorate – July 2013 Key Words : Environment; Environmental Accounting, Sustainability ABSTRACT SUSTAINABLE ENVIRONMENTAL ACCOUNTING AND AN ANALYSE FROM TURKISH BANKING SYSTEM PERSPECTIVE Today's liberal global economic system and advanced information technologies have different effects on human and nature relationships. Human kind is consuming increasingly more while making efforts to diversify their consumption, with the help of the technology. These changes bring about an increase in use of the natural resources. Physical contradiction between limited resources and the tendency of increase of the population and consumption make us inevitably face the problem of sustainability. Accounting information system is one of the efficient controlling and planning tools for company managements for the solution of this problem. In time, specialization occurred in accounting information system and the concept of environmental accounting was born due to its importance. Environmental accounting is constantly in interaction with various disciplines such as information technologies and research and development. Therefore, the idea that it can be used as a controlling and planning tool for the sake of efficiency and sustainability is becoming increasingly prevalent. It is believed that relevant applications must be arranged in form of an accounting standard format and that the directing power of the finance institutions must be made use of in order to make use of and render prevalent environmental accounting. In this dissertation there are recommendations on both aspects. A field study was held in order to understand the scope of the awareness in our country in relation to environmental accounting. Results of the study held indicate that a scientific discipline is not yet in place although there is a certain awareness. II ÖNSÖZ İnsanlık tarihinin önemli dönemlerinden biri yaşanmaktadır. Teknoloji ve iletişim altyapısının hızla gelişmesiyle oluşan yoğun bilgi akışı ekonomik hayatı alışılageldik düzenin ötesine taşırken, söz konusu hızlı gelişmenin dünyaya olan yan etkilerinin geleceğimizi nasıl şekillendireceğine yönelik kaygı ve tartışmalar da giderek artmaktadır. Birey, kurum ve devletlerin yaşam standartlarını ve kalıcılıklarını etkileyen çevresel faktörleri tam olarak ölçümleyemedikleri bu belirsizlikler konjonktüründe güvenilir bilgiye sahip olmanın stratejik değerinin yüksek olduğu düşünülmektedir. Temelde karar vericilerin doğru yönlendirilmesi için gerekli araştırma, bilgi üretimi ve raporlama fonksiyonlarını icra eden yönetim muhasebesi zaman içerisinde salt firmaların değil doğal kaynakların da doğru ve etkin kullanılmasına katkıda bulunacak bir değişim geçirmiştir. Çevresel yönetim muhasebesi olarak adlandırılan bu olgu önceleri sosyal sorumluluk ilkesi kapsamında atık maddelerin kontrolü gibi temel düzeyde konuları içerecek şekilde başlamış ama artan ihtiyaçlar neticesinde günümüzde organizasyonların kurumsal yaşam kültürünü biçimlendirecek kadar önemli bir konuma yükselmiştir. Bu tez çalışmasında sürdürülebilir bir büyüme ve refah düzeyinin sağlanıp korunması için çevresel muhasebenin iktisadi yaşam içerisinde nasıl bir rol oynayabileceği konusu ele alınmıştır. Çalışma kapsamında her daim desteğini eksik etmeyen değerli danışman hocam Sn. Doç.Dr. Fatma Pamukçu’ya, bilgi, vizyon ve fikirleriyle destek olan Sn. Prof.Dr Ümit Gökdeniz, Sn. Prof. Dr. Gürbüz Gökçen ve Sn. Hülya Kurt’a teşekkürlerimi sunarım. İstanbul, 2013 Hakan AYGEN III İÇİNDEKİLER TABLO LİSTESİ VIII ŞEKİL LİSTESİ IX KISALTMALAR XI Sayfa 1. GİRİŞ 1 2. ÇEVRESEL DEĞERLERE GENEL YAKLAŞIM 4 2.1. Çevre Kavramı ve Özellikleri 4 2.2. Çevreye Odaklanma ve Ekolojik Denge 10 2.2.1. Çevreye Odaklanmanın Önemi 10 2.2.2. Ekolojik Denge 14 2.3. Ekolojik Denge Unsurları 15 2.3.1. Ekolojik Denge Unsurları 15 2.3.2. Ekolojik Dengenin Bozulmasına Neden Olan Etkenler 20 2.4 Çevresel Faktörlerin Toplum ve Ekonomik Yaşam Üzerindeki Etkileri 24 2.4.1. Toplum Üzerindeki Etkileri 24 2.4.2. Ekonomik Yaşam Üzerindeki Etkileri 28 2.5. Evrensel Çevresel Yaklaşım ve Gelişimlerin Kronolojisi 34 2.5.1. Mevzuata Yönelik Gelişmeler 34 2.5.2. Toplumsal Odaklı Çevresel Yaklaşımlar 37 2.5.2.1. Stockholm Konferansı 37 2.5.2.2. Rio Konferansı’nın Önemi ve Etkileri 38 2.5.2.2.1. İklim Değişikliği ve Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmeleri 39 2.5.2.3.2. Rio Deklarasyonu 40 2.5.2.2.3. Gündem 21 ve Orman Prensipleri 42 2.5.2.3. Binyıl Kalkınma Hedefleri 43 2.5.3. Endüstri Odaklı Çevresel Yaklaşımlar 45 2.5.3.1. Kyoto Protokolü 45 2.5.3.2. Birleşmiş Milletler Sorumlu Yatırım İlkeleri 46 2.5.3.3. Küresel Raporlama Girişimi 47 2.5.3.4. Küresel İlkeler Sözleşmesi 48 IV 2.5.3.5. Kopenhag Zirvesi 49 2.5.4. Finansal Sektör Odaklı Çevresel Yaklaşımlar 50 2.5.4.1. Birleşmiş Milletler Çevre Programı Finans Girişimi 50 2.5.4.2. Ekvator Prensipleri 51 2.6. Çevresel Eğilim ve Geleceğe Yönelik Beklentiler 55 3. ÇEVRESEL MUHASEBEYE GENEL BAKIŞ 57 3.1 Çevresel Muhasebe Kavramı 57 3.1.1. Gelişimi 57 3.1.2. Çevresel Muhasebenin Kullanım Alanları 61 3.1.3. Muhasebenin Temel İlkeleri ve Çevresel Muhasebe Yaklaşımı 64 3.1.3.1 Sosyal Sorumluluk İlkesi 64 3.1.3.2. İşletmenin Sürekliliği İlkesi 65 3.1.3.3. Parayla Ölçülme İlkesi 65 3.1.3.4. Maliyet Esası İlkesi 66 3.1.3.5. Tarafsızlık ve Belgelendirme İlkesi 66 3.1.3.6. Tam Açıklama İlkesi 66 3.2. Uygulanma Amacı ve Özellikleri 67 3.3. Çevresel Muhasebenin Finansal Muhasebeyle Olan İlişkisi 68 3.3.1. Boyutları 69 3.3.2. Finansal Raporlara Olan Etkisi 71 3.3.2.1. Bilançoya Etkileri 71 3.3.2.1.1. Dönen Varlıklar 71 3.3.2.1.2. Karşılıklar 72 3.3.2.1.3. Duran Varlıklar 73 3.3.2.1.4. Borç ve Yükümlülükler 76 3.3.2.2. Gelir Tablosuna Olan Etkileri 77 3.3.3. İlgili Uluslararası Muhasebe Standartları 82 3.4. Çevresel Maliyet Muhasebesi İlişkisi 84 3.4.1. Çevresel Maliyetler 85 3.4.2. Çevresel Maliyetlerin Sınıflandırılması 87 3.4.2.1 Konvansiyonel İşletme Maliyetleri 87 3.4.2.2 Gizlenmiş Çevresel Maliyetler 88 3.4.2.3 Şarta Bağlı Çevresel Maliyetler 90 3.4.2.4 İmaj ve İlişki Maliyetleri 91 V 3.4.3. Maliyet Muhasebesinin Destek Rolü ve Fonksiyonları 93 3.5. Çevresel Yönetim Muhasebesine Yaklaşım 106 3.5.1. İşletme Faaliyetleri İçindeki Yeri ve Fonksiyonları 106 3.5.2. Çevresel Yönetim Muhasebesinin Katmadeğer Etki Alanı 109 3.5.2.1. Yer Seçimi 111 3.5.2.2. Ürün Seçimi 112 3.5.2.3. Üretim Teknolojisi Seçimi 112 3.5.2.4 Saklama ve Dağıtım Teknoloji ve Metodolojilerinin Seçimi 113 3.6. Bilgi Teknolojileri Destek Rolü 113 3.6.1. Çevresel Yönetim Muhasebesinin Bilgi İhtiyacı 114 3.6.2. Geliştirme Adımları 116 3.6.3. Uygulama Adımları 118 3.6.3.1. Verinin Temini 118 3.6.3.2. Verinin İşlenmesi 118 3.6.3.3. Verinin Analizi ve Sunumu (Raporlama) 119 3.6.4 Örnek Bir Yazılım Çalışması: Güney Afrika EEGECOST Modeli 124 3.7. Çevre Muhasebe Standartı Önerisi 126 4. ÇEVRESEL MUHASEBE VE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK YAKLAŞIMI 132 4.1. Sürdürülebilir İşletme Faaliyetlerinin Boyutları 132 4.1.1. Sosyal Boyutu 134 4.1.2. Ekonomik Boyutu 136 4.1.3 Çevresel Boyutu 138 4.1.4. Teknolojik Boyut 139 4.1.4.1. Yenilenemez Kaynakların Minimum Kullanımı 140 4.1.4.2. İnsanların İhtiyaçlarına Hizmet Etmesi 141 4.1.4.3. Ekolojik Denge Üzerinde Minimum Olumsuz Etkiye Sahip Olması 141 4.2. Sürdürülebilir İşletme Faaliyetlerine Mühendislik Yaklaşımı 147 4.2.1. Yaşam Döngüsü Analizleri 148 4.2.2. Yeniden Yaratılabilir Dizayn 150 4.3. Sürdürülebilir İşletme Faaliyetleri İçin Bankaların Yönlendirici Eylemleri 153 4.3.1. Mevcut Durum Hakkında 153 4.3.2. Bir Koşul Seti Önerisi 161 VI 5. ÇEVRE MUHASEBESİ BİLİNCİ HAKKINDA SEKTÖREL ARAŞTIRMA 164 5.1. Çalışmanın Amacı 164 5.2. Kullanılan Anket ve Hedef Kurumlar Hakkında Bilgiler 165 5.3. Sonuçlar ve Yorum 171 6. SONUÇ 203 KAYNAKÇA 207 VII