Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı SÜLEYMANİYE KÜTÜPHANESİ ALİ NİHAT TARLAN KOLEKSİYONU 80/5 NUMARADA KAYITLI BİR ŞİİR MECMUASI: MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD (52a-128b) (İnceleme-Metin) Emine Sıdıka TOPTAŞ Yüksek Lisans Tezi Ankara, 2014 SÜLEYMANİYE KÜTÜPHANESİ ALİ NİHAT TARLAN KOLEKSİYONU 80/5 NUMARADA KAYITLI BİR ŞİİR MECMUASI: MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD (52a-128b) (İnceleme-Metin) Emine Sıdıka TOPTAŞ Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Ankara, 2014 iii TEŞEKKÜR Çalışmam sırasında her türlü ilgi ve desteğini gördüğüm danışmanım Sayın Prof. Dr. Fatma Sabiha KUTLAR OĞUZ’a, teşvikleriyle bana yol gösteren hocam Sayın Prof. Dr. Osman HORATA’ya şükranlarımı sunarım. Lisans öğrenimimden itibaren Eski Türk Edebiyatına ilgi duymama vesile olan ve Farsça kısımların okunmasında yardımlarını gördüğüm hocam Doç. Dr. Fatih USLUER’e, mecmuayı inceleme konusunda bilgi ve birikimlerini benden esirgemeyen Prof. Dr. Yaşar AYDEMİR ve Yrd. Doç. Dr. Mehmet GÜRBÜZ’e, her anlamda yardımlarını gördüğüm hocam Doç. Dr. Özge ÖZTEKİN’e, daha planlı çalışmam için bana destek olan iş arkadaşım Doç. Dr. Nursulu ÇETİN’e teşekkür ederim. Aynı dönemde yüksek lisans tezi hazırladığımız, beni en iyi anlayan arkadaşım Berrak KIRBAŞ’a ve bu zorlu sürecin üstesinden gelmem için hiçbir desteği eksik etmeyen, grafiklerin hazırlanmasında yardımcı olan eşim Orhan TOPTAŞ’a en içten teşekkürlerimi sunuyorum. Son olarak, çalışma konusunu seçmemde etkili olan Mecmuaların Sistematik Tasnifi Projesi (MESTAP)’ne ve BİDEB Yurtiçi Yüksek Lisans Burs Programıyla maddi olarak bana destek sağlayan TÜBİTAK’a teşekkür ederim. Emine Sıdıka TOPTAŞ Ankara 2014 iv ÖZET TOPTAŞ, Emine Sıdıka. Süleymaniye Kütüphanesi Ali Nihat Tarlan Koleksiyonu 80/5 Numarada Kayıtlı Bir Şiir Mecmuası: Mecmû’a-i Eş’âr ve Fevâ’id (52a-128b) (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2014. Tezimize konu olan eser Süleymaniye Kütüphanesi Ali Nihat Tarlan Koleksiyonu 80/5 numarada bulunan Mecmû’a-i Eş’âr ve Fevâ’id isimli bir şiir mecmuasıdır. Çalışmamızda bu mecmua tanıtıldıktan sonra mecmuanın bütünü hakkında bir inceleme yapılmış ve mecmuanın 52a-128b arasındaki varaklarının transkripsiyonlu metni verilmiştir. Mecmuadaki şiirler, şairlerinin yayımlanmış divanları varsa buradaki şiirlerle karşılaştırılarak okunmuş ve aradaki farklar dipnotta gösterilmiştir. Mecmuayı incelerken metindeki şairleri ve şiirlerini gösteren bir tablo hazırlanmış ve bu tablodaki verilerden hareketle oluşturulan grafiklerle çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır. Mecmuanın derleyeni ve ne zaman tertip edildiği bilinmemektedir. Şiirlerin yazıldığı yüzyıllar dikkate alındığında mecmuanın 18. yüzyılda yazılmış olduğu düşünülmektedir. Metinde yazara ait iki beyit bulunmaktadır, bu beyitlerde mahlas bulunmadığı için derleyenin kim olduğu tespit edilememiştir. Mecmuada şairi tespit edilemeyen şiirler de dâhil olmak üzere toplam 179’dan fazla şairin farklı nazım biçimlerindeki 1004 şiiri bulunmaktadır. Bu şiirlerin yarısından fazlası gazeldir. En çok şiiri bulunan şair Nâbî’dir. Şiirler dışında birkaç sayfada kısa hikâyeler de bulunmaktadır. Mecmuada, tezkirelerde ismine rastlanmayan bazı şairler tespit edilmiştir. Ayrıca kaynaklarda bulunmayan şiirler mevcuttur. İncelediğimiz mecmua, tertib açısından oldukça düzenli olması bakımından dikkat çekicidir. Anahtar Kelimeler: Mecmua, şiir mecmuası, şiir v ABSTRACT TOPTAŞ, Emine Sıdıka. A poetry mecmua which is at Süleymaniye Library, at Collection of Ali Nihat Tarlan, numbered 80/5: Mecmû’a-i Eş’âr ve Fevâ’id (52a-128b) (Analyze -Text), Master's Thesis, Ankara, 2014. The manuscript subjected to our thesis is a poetry mecmua, named as Mecmû’a-i Eş’âr ve Fevâ’id, which is presented at Süleymaniye Library, at Collection of Ali Nihat Tarlan, numbered 80/5. After the presentation of the mecmua, an analyze has been prepared about the whole mecmua and the transcripted text of the pages between 52a – 128b has been written in our work. The poems in the mecmua are read by comparing them with the divans of the poet if it has been published and the differences are remarked in the footnotes. While analyzing the mecmua, a table which shows the poems and the poets existing in the text has been prepared and we evaluated the mecmua by graphics made by these data. The compiler of the mecmua and compiling time is unknown. In the light of information about composing time of the poems, it’s predicted that mecmua was compiled in 18th century. The compiler of the mecmua couldn’t be identified, although there are two couplets belonging to the compiler, because there are no pseudonyms in the couplets. There are 1004 poems composed in different verse types and and they are composed by more than -including unidentified ones- 179 poets. Almost half of these poems are odes. Nâbî is the poet who has the most poems in the mecmua. There are short stories in some pages other than the poems. Some poets have been identified in the mecmua, who don’t exist in the collections of biographies. There are some poems in the mecmua, which don’t exist in any other resources. The analyzed mecmua is so remarkable with its systematic layout. Keywords: Mecmua, poetry mecmua, poem vi İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY ........................................................................................................... i BİLDİRİM ........................................................................................................................ ii TEŞEKKÜR ..................................................................................................................... iii ÖZET................................................................................................................................ iv ABSTRACT ...................................................................................................................... v İÇİNDEKİLER ................................................................................................................ vi KISALTMALAR DİZİNİ .............................................................................................. viii TABLOLAR DİZİNİ ...................................................................................................... xii ŞEKİLLER DİZİNİ ........................................................................................................ xiii ÖNSÖZ .......................................................................................................................... xiv GİRİŞ: KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA ŞİİR MECMUALARI ................................ 1 1. BÖLÜM: MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR ve FEVÂ’İD HAKKINDA GENEL BİLGİLER ...... 4 1.1. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’İN TAVSİFİ ................................................ 4 1.2. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’İN TERTİBİ ................................................ 5 1.3. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’İN MÜRETTİBİ VE TERTİP TARİHİ ...... 6 1.4. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’İN DERLENME SEBEPLERİ .................... 7 2. BÖLÜM: MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’İN MUHTEVASI .............................. 9 2.1. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’DEKİ ŞAİRLER VE ŞİİRLERİ .................. 9 2.2. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’DEKİ ŞİİRLERİN KAFİYE VE VEZİN ÖZELLİKLERİ ........................................................................................................... 14 2.3. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’DE BULUNAN NAZIM ŞEKİLLERİ ...... 16 vii 2.4. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’DE YER ALAN ŞAİRLERİN YAŞADIKLARI YÜZYILLAR .................................................................................. 18 2.5. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’DE EN ÇOK ŞİİRİ BULUNAN ŞAİRLER ..................................................................................................................................... 20 2.6. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’DEKİ ŞİİRLERDE ORTAK TEMA ......... 24 2.7. KAYNAKLARDA RASTLANMAYAN FARKLI ÖZELLİKTEKİ ŞİİRLER .. 26 2.8. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD’E AİT MESTAP TABLOLARI ................ 31 3. BÖLÜM: MECMÛA-İ EŞÂR VE FEVÂİD’İN METNİ (52a-128b) ....................... 56 3.1. METNİN HAZIRLANMASINDA İZLENEN YÖNTEM .................................. 56 3.2. TRANSKRİPSİYON SİSTEMİ ........................................................................... 59 3.3. MECMÛ’A-İ EŞ’ÂR VE FEVÂ’İD .................................................................... 60 SONUÇ ......................................................................................................................... 515 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 518 viii KISALTMALAR DİZİNİ 1. Metni Karşılaştırırken Kullanılan Yayınların Kısaltmaları Âlî Divanı : Gelibolulu Mustafa Âlî ve Dîvânı = Vâridâtü'l-enîka (Kudret Altun, Niğde, 1999) (Metin Bankası Projesi). Âlî ve Divanları : Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Divanları (Divan-I) ( İ. Hakkı Aksoyak, Harvard University, 2006). Askerî Divanı : Askerî Muhammed: hayatı, eserleri, edebî kişiliği ve Dîvânının tenkitli metni (Mehmet Sarı, Afyon, 2007). Bağdatlı Rûhî Divanı : Bağdatlı Rûhî Dîvânı (Coşkun Ak, Bursa, 2001). Bahâyî Divanı : Şeyhülislam Bahayi Divanı Şerhi (Muhbet Toprak, Denizli, 2006). Bâkî Divanı : Küçük, Sabahattin. Bâkî Divanı. Bursalı Rahmî Divanı : Bursalı Rahmî ve Dîvânı (Mustafa Erdoğan, İstanbul, 2011). Cevrî Divanı : Cevrî: Hayâtı, Edebî kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni (Hüseyin Ayan, Erzurum, 1981). Cinânî Divanı : Cinânî: Hayatı, Eserleri, Divanının Tenkidli Metni (Cihan Okuyucu, Ankara, 1994). Fehîm-i Kadîm Divanı: Fehîm-i Kadîm-Hayatı, Sanatı Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi (Tahir Üzgör, Ankara, 1991). Fevzî Divanı : Fevzi Divanı: İnceleme-Metin-İndeks (Özer Şenödeyici, Anakra 2006). Filibeli Vecdî Divanı : Filibeli Vecdî ve Dîvânı (Metin-Dizin) (Hasan Kavruk ve Bahir Selçuk, 2009).