Ptinella denticollis nieuw voor België (Coleoptera: Ptiliidae) J. G. M. Guppen & O. Vorst Abstract:Ptinelladenticollisnewto Belgium(Coleoptera; Ptiliidae) Ptinella denticollis is recorded for the first time from Belgium. Some information about its distributionandbiologyispresentedandthecharacteristicspermathecaofthefemaleisfigured. Résumé.Ptinelladenticollisespècenouvellepourla Belgique(Coleoptera: Ptiliidae) Ptinella denticollis est mentionnée ici pour la première fois de Belgique. Des informations concemant la distribution et la biologie sont données et la spermathèque caractéristique de la femelleestfigurée. Keywords: Ptinelladenticollis-Belgium-newrecord-faunistics. Cuppen,J.G. M.: Buurtmeesterweg 16,6711 HM Ede,Nederland. Vorst,O.: Poortstraat55,3572 HDUtrecht,Nederland. Inleiding De vertegenwoordigers van de familie Ptiliidae zijn over het algemeen zeer klein (0,5-1,5 mm) en vaak alleen op basis van het vrouwelijk genitaal (spermatheca) betrouwbaar te determineren. Door de meeste coleopterologen wordt om deze redenen slechts weinig aandacht besteed aan deze familie, die daardoor meestal behoort tot de slechtst onderzochte groepen van de keverfauna. Dit geldt zekerook in België. Ptiliidae worden vooral aangetroffen in de strooisellaag op vochtige plaatsen als bossen, waterkanten, schimmelende gras- en bladhopen, waar decompositie van organisch materiaal optreedt. Enkele soorten zijn aangepast aan het leven in de ondergrondse nesten van mollen en muizen dan wel mierenhopen. De kevers kunnen dan vooral verzameld worden door het zeven van bodemmateriaal, en het plaatsen van raam- of malaisevallen voor vliegende exemplaren. Een klein aantal soorten leeft uitsluitend achter de schors van dode bomen, waaronder de meeste vertegenwoordigers van de geslachten Ptinella en Pteryx. Deze kunnen verzameld worden door de molm en het vraatmeel achter de schors mee te nemen en, onder goede belichting, te onderzoeken. De ervaring leert dat de dieren in het veld slechts zelden ontdekt worden door hun geringe grootte en kleur (bruin). Tijdens een korte vakantie in de provincie Henegouwen werd door de eerste auteur op 14 april 2001 bij het zeven van schors en molm van een dode eik {Qitercus sp.) Ptinella denticollis (Fairmaire, 1857) verzameld. De soort is nieuwvoor België (Lucht 1987). In het navolgende wordt een korte beschrijving van de vindplaats gegeven, de determinatie toegelicht en enige informatie over verspreiding en biologie verstrekt. Vindplaats De vindplaats is gelegen in de gemeente Sivry-Rance (provincie Henegouwen) in de nabijheid van de Ferme d’Ostène langs het beekje Eau Phegea2>{S (4) (l.XII.2002): 187 d’Eppe (31UER914532). Op de zuidhelling aan de rand van een eikenhaagbeukenbos stond hier een dode en door het kloppen van spechten gedeeltelijk reeds ontschorste eik. De molm en het aan de boom vastklevende vraatmeel benevens dat achter de losgetrokken schors werd verzameld in een linnen zak en thuis onderzocht. Uit het uitgezeefde materiaal werden 12 exemplaren van Ptiuella denticoUis (2 mannetjes, 2 vrouwtjes en 8 exemplaren) verzameld. Daarnaast werden nog de ptiliiden Ptiuella aptera (Guérin- Ménéville, 1839) (5 ex.) en Ptejyxsuturalis (Heer, 1841) (2 ex.) aangetroffen. Naast deze Ptiliidae werden nog de volgende aan dood hout gebonden soorten aangetroffen: de boktor Rhagiiim mordax (De Geer, 1775) (1 imago, meerdere larven), de spiegelkevers Paromalus flavicoruis (Herbst, 1792) (1 ex.) en Plegaderus dissectus Erichson, 1839 (1 ex.), de pselaphiden Bihloponis bicolor (Denny, 1825) (1 ex.) en Euplectiis piceus Motschulsky, 1835 (13 ex.), en de kortschilden Phloeocharis subtilissima Mannerheim, 1830 (2 ex.), Phyllodrepa ioptera (Stephens, 1834) (2 ex.), Gabrius spleudidiiliis (Gravenhorst, 1802) (6 ex.), Sepedopliiliis bipuuctatus (Gravenhorst, 1802) (1 ex.), Sepedophilus testaceus (Fabricius, 1792) (3 ex.), Phloeopora testacea (Mannerheim, 1830) (1 ex.), Leptusa fumida (Erichson, 1839) (1 ex.) en Diuaraea liueaiis 1802) (1 ex.). Determinatie Ondanks de geringe grootte (0,8 mm) is de determinatie van Ptiuella deutieollis betrekkelijk eenvoudig met behulp van de sleutel in Besuchet & Sundt (1971). Het genus Ptiuella wordt gekenmerkt door verkorte dekschilden (l,5-2x zo lang als het halsschild), de geelbruine tot bruine kleur en doordat het halsschild naar achteren sterker versmald is dan naar voren. Bij P. deutieollis zijn de achterhoeken van het halsschild hoekig (zoals bij de algemene Ptiuella aptera). De spermatheca van het vrouwtje (fig. 1) is zeer kenmerkend en niet te verwarren met die van enige andere soort. Mannetjes zijn nauwelijks met zekerheid te determineren. Verspreiding Ptiuella deutieollis behoort tot de soorten met een Zuid-Europees (mediterraan) en Atlantisch verspreidingspatroon (Kohier 2000) met enkele vindplaatsen in Scandinavië. Ze is bekend van de volgende landen: Finland, Zweden, Denemarken, Ierland, Groot-Brittannië, Duitsland, Polen, Oostenrijk, Zwitserland, Frankrijk, Italië, het voormalige Joegoslavië en Marokko (Horion 1949, Besuchet & Sundt 1971, Eucht 1987, Sörensson 1994, Anderson et al. 1997, Angelini & Sörensson 1997, Köhler 2000). De soort is kennelijk overal zeldzaam en het verspreidingsgebied is dan ook niet goed bekend. Ptiuella deutieollis was tot nu toe niet bekend uit de Benelux-landen (Brakman 1966, Vorst & Huijbregts 2001, Eucht 1987). De Deense vondsten worden samengevat door Hansen (1996), de Zweedse door Sörensson (1994, 2000). Uit Duitsland is de soort slechts bekend van vijf (van de 18) regio’s: Niedersachsen, Hessen, & Bayern, Westfalen (Köhler Klausnitzer 1998) en het Rheinland (Köhler 2000 ). P/?eget/30(4)(l.XI1.2002); 188 Fig. 1. Sperniathecavan Pfinelladenlicollis(maatstreep: 100pm). Biologie De vertegenwoordigers van het geslacht Ptinella worden gekenmerkt door het voorkomen van ongevleugelde (forma aptera) en gevleugelde (forma alata) vormen, waarbij de ogen in de ongevleugelde vorm sterk gereduceerd of zelfs afwezig zijn. Uitsluitend de gevleugelde vorm kan een bijdrage leveren aan de kolonisatie van nieuwe geschikte habitats, de ongevleugelde vorm kan zich slechts binnen een geschikte habitat (één boom) verplaatsen. Normaal gesproken is de ongevleugelde vorm het meest voorkomend. Over de omstandigheden waaronder gevleugelde vormen optreden, is ons niets bekend. Door Kohier (2000) werden 27 juli 1991 drie gevleugelde vrouwtjes van Ptinella clenticollis verzameld in een raamval die een maand lang had gestaan. Alle door ons verzamelde Ptiliidae waren ongevleugeld. Ptinella dentieollis komt vooral voor in loofbossen, met name achter de .schors van eik, zoals ook in dit geval. Voor Noord-Europa, waar de eik nagenoeg ontbreekt, worden berk {Betiila sp.) en ratelpopulier {Popiilns tremula) genoemd (Sörensson 1994, 2000). Daarnaast noemen Hyman & Parsons (1994) voor Groot-Brittannië nog lijsterbes {Sorbiis aiieiiparia), populier (Popitliis sp.) en wilg {Salix sp.). Op Sicilië werd de soort onder de schors van een den {Pinus sp.) verzameld (Angelini & Sörensson 1997). Een enkele keer werd P. clenticollis ook in de molm van spar {Picea sp.) aangetroffen (Kohier 1997). Het P/?egeu30(4)(l.XlI.2002): 189 is een xylodetriticole soort, die leeft in de molm en het vraatmeel tussen de schors en hout van dode bomen. Hierbij dient de schors nog vrij stevig om de boom te zitten daar de kevertjes zeer sterk gebonden zijn aan een relatiefhoge vochtigheid. Zelfs bij een relatieve vochtigheid van 95% blijven de dieren minder dan 8 uur in leven (Taylor 1980). Onder losse schors met uitgedroogd vraatmeel worden dan ook geen Ptinella's gevonden. De kevers staan bekend als mycetofaag, wat betekent dat ze leven van draadvormige schimmels en schimmelsporen. Discussie De verspreiding van Ptinella denticoUis is (nog) onvoldoende bekend. Op basis van gepubliceerde vindplaatsen lijkt het er echter op dat de soort in onze streken zeer zeldzaam is en slechts bekend is van wijd uiteengelegen locaties. Op grond van haar zeldzaamheid is de soort in diverse Europese landen op de Rode Lijst geplaatst. Zo is P. denticoUis in Duitsland geplaatst in de categorie 1 (Geiser 1998), in Zweden wordt de soort als kwetsbaar (“vulnerable”) beschouwd (Gardenfors 2000), terwijl in Groot-Brittannië de soort is geplaatst in de categorie “notable” (Hyman & Parsons 1994). Ook in België is P. denticoUis waarschijnlijk zeerzeldzaam. Een obstakel bij het schrijven van dit artikel bleek het ontbreken van een (recent) overzicht van de Belgische kevers. Navraag bij enkele Belgische collegae met betrekking tot ptiliiden en het voorkomen van P.—denticoUis in het bijzonder had geen resultaat. Met enige aarzeling hebben wij op basis hiervan en het ontbreken van deze soort in de kolom Benelux van de catalogus van die — “Die Kafer Mitteleuropas” (Lucht 1987) gemeend de soort als nieuw voor België te moeten melden. Moge het ook een aansporing vormen voor de Belgische coleopterologen om de recent gestarte “Enumeratio Coleopterorum Belgicae” met voortvarendheid voort te zetten. Dankwoord Wij bedanken Luc Crevecoeur voor zijn inspanningen in verband met het natrekken van de status van P. denticoUis in België. Literatuur — Anderson, R., R.Nash & J. P. 0’Connor, 1997. Irish Coleoptera, a revised and and annotated list. TheIrishNaturalist'sJournalSpecialEntomologicalSupplement 1997: [i], 1-81, i-iv. Angelini, F. & M. Sörensson, 1997.—Materiali per iina coleotterofauna delFllalia meridionale e della Sicilia. Pliliidae. (Coleoptera). Annali del Museo Civico cli Storia Naturale “G. Doria” 91: 555-587. — Besuehet, C. & E. Sundt, 1971. 21. Familie: Ptiliidae. In: DieKciferMitteleuropas (H. Freude, K. W. Harde&G. A. Lohse,eds.)3: 31 1-342. — Brakman, P. .1., 1966. Lijst van Coleoptera uit Nederland en het omliggend gebied. Monographieën vandeNederlandscheEntomologische—Vereenigingl: i-x, 1-219. Gardenfors, U. (ed.), 2000. Rödlistadearter i Sverige2000 The2000RedListofSwedishspecies. 397 pp. Artdatabanken, SLU, Uppsala. P/?ege-^/30(4)(l.XII.2002): 190 . . — Geiser, R., 1998. Rote Liste der Kater (Coleoptera). In: Rote Liste der g—efdhrdeter Tiere Deiitschlands (M. Binot, R. Bless, P. Boye, H. Gruttke & P. Pretscher, eds.). Schriftenreihe fürLandschaftspfJegelindNaturschiitz(Bonn—-BadGodesberg)55; 168-230. Hansen, M., 1996. KatalogoverDanmarksbiller. EntomologiskeMeddelelser64(1-2): 1-231 Horion, A., 1949. Faunistik der mitteleuropciischen Kafer. Bd II: Palpicornia - Staphylinoidea (aiifierStaphylinidae): 1-388. Vittorio Klostermann, Frankfurtam Main. Hyman, P. S. & M. S. Parsons, 1994. A review ofthe scarce andthreatened Coleoptera ofGreat Britain. Part2. vii,248pp.JointNatureConservationCommittee, Peterborough. Kohier, F., 1997.—Bestandserfassung .vylobionter Kater im Nationalpark Bayerischer Wald (Insecta, Coleoptera). BedrageziirbayerischenEntomofaimistik(Bamberg)2; 73-—1 18. Kohier, F., 2000. Totholzkafer in Naturwaldzellen des nördlichen Rheinlands. Landesanstaltffir Ökologie, Bodenordming iind Forsten / Landesaint für Agrarordnung NRW, LÖBF- KohieSrc,hreF.if&tenBr.eiKhela1u8sn:i1t-z3e5r2.(eds.), 1998. Verzeiehnis der Kater Deutsehlands. — Entomologische NachrichteundBerichten(Dresden), Beiheft4 1-185. Lucht, W. H., 1987. DieKciferMitteleuropas, Katal:og: 1-342.Goecke& Evers, Krefeld. Sörensson, M., 1994. New provincial reco—rds ofSwedish Featherwing beetles (Coleoptera, Ptiliidae) withadditional noteson rarespecies. EntomologiskTidskrift 115: 165-172. Sörensson, M., 2000. New Swedish records of—Feather-wing beetles (Coleoptera, Ptiliidae, and a discussionoftworegionallyextinctspecies. Entomologisk Tidskrift 121: 181-188. Taylor, V. A., 1980. Coexistence oftwo species ofPtinella Motschulsk—y (Coleoptera: Ptiliidae) and thesignificanceoftheiradaptation todifferent temperatureranges. EcologicalEntomology5: 397-411. Vorst, O. & J. Huijbregts, 2—001. Drie ptiliiden van runderkadavers nieuw voordeNederlandse fauna (Coleoptera: Ptiliidae). EntomologischeBerichten,Amsterdam61:133-141 P/?^gea30(4)(l.XII.2002): 191