GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTESİ DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005), 227-240 227 OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİ TÜRK-AMERİKAN İLİŞKİLERİ (1795-1914) Yavuz GÜLER Gazi Üniversitesi, Kırşehir Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü, Kırşehir/Türkiye Geliş Tarihi: 06. 05. 2005 Yayına Kabul Tarihi: 13.06.2005 ÖZET Bu makalede, Osmanlı Devleti döneminde yaşanılan Türk-Amerikan ilişkileri incelenmiştir. Çalışmada öncelikle Amerika Birleşik Devletleri’nin kuruluşu ve kuruluş yıllarındaki Amerikan dış politika anlayışı ortaya konmuştur. Türk-Amerikan ilişkilerinin başlangıcı ve ilk antlaşmalar ile ABD’nin Osmanlı coğrafyasındaki faaliyetleri incelenmiştir. Çalışmada günümüzde Türkiye Cumhuriyeti’nin yaşadığı bazı sıkıntıların kökeninde Osmanlı Devleti döneminde Türk topraklarında yürütülen Amerikan faaliyetlerinin olduğu vurgulanmıştır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı-Amerikan ilişkisi, Türk-Amerikan İlişkisi, Ermeni Sorunu, Misyonerlik. THE RELATIONSHIP BETWEEN TURKEY AND USA IN THE PERIOD OF THE OTTOMAN EMPIRE (1795-1914) ABSTRACT In this article it was studied, the relationship between Turkey and the USA in the period of the Ottoman Empire. Firstly, it was investigated that foundation of the USA and American foreign policy in Ottoman period. The beginning of the relationship, treaties with Ottoman Empire and the USA; activities of the USA in Otoman were studied in this article. The idea emphasized in the article that:, the origins of present problems had begun in Ottoman Empire period because of the American activities. Key Words: Ottoman-USA relationship, Turkish-American relatioship, Armenian Issue, Missionary. 228 Osmanlı Devleti Dönemi Türk-Amerikan İlişkileri (1795-1914) /Y. Güler 1. GİRİŞ Yaklaşık iki yüz yıla yaklaşan Türk- Osmanlı coğrafyasında çalışmalarının Amerikan ilişkilerinin II.Dünya Savaşı’na başladığı yıllardır. Yine o yıllardan kadar daha çok ekonomik boyutta geliştiği, başlayarak ABD, “Ermeni meselesi” II.Dünya Savaşı’ndan sonra Amerika söylevleri ile Osmanlı Devleti’ni dolayısıyla Birleşik Devletleri’nin (ABD) ekonomik bir Türk milletini zor durumda bırakmıştır. güç olarak belirmesiyle, ilişkilerin siyasî görünüm kazandığı genel olarak kabul edilen bir görüştür. 2. ABD’NİN KURULMASI VE GENİŞLEMESİ II. Dünya Savaşına kadar Türk-Amerikan ilişkilerinin sadece ekonomik boyutta İngiltere ile Fransa arasında yaşanan kaldığı iddiası ile Türk-Amerikan ilişkileri; “Yedi Yıl Savaşları (1756-1763)”2 II. Dünya Savaşı öncesi ve sonrası şeklinde neticesinde İngiltere, Kuzey Amerika’daki incelenmektedir. II. Dünya Savaşına kadar Fransız kolonilerini, Kanada ve Hindistan’ı Türk-Amerikan ilişkileri iki Türk devleti ele geçirmiştir. Ancak savaş nedeni ile döneminde benzer karakterde de olsa, İngiltere malî yönden büyük sıkıntıya Osmanlı dönemi Türk-Amerikan ilişkileri ve düşmüştür. Bu sıkıntının giderilmesi amacı Cumhuriyet dönemi Türk-Amerikan ile İngiltere 1764-1765 yıllarında ilişkileri olarak yapılan tasnif bu çalışmada Amerika’daki kolonilerine yeni vergiler esas alınmıştır. Zira, Osmanlı dönemi Türk- koymuştur. İngiltere’nin ek vergi talebine Amerikan ilişkilerini sadece ekonomik koloniler karşı çıkmıştır. Kuzey Amerika boyutta ele almak, “gayri siyasî”1 olarak kıtasında İngiliz sömürgesi olan 13 koloni3 nitelemek ve ABD’nin Osmanlı coğrafyası ile İngiltere arasında yaşanan vergi üzerindeki siyasî faaliyetlerini ve gayelerini anlaşmazlıkları 1774 yılında silahlı görmezden gelmek bir yanılgı olacaktır. çatışmaya dönüşmüştür. İngiltere’ye karşı Böyle bir yanılgı; “Ermeni meselesi”, mücadele veren bu 13 koloni halkı bir araya “misyonerlik faaliyetleri” gibi günümüze gelerek mücadelelerini beraber yürütmeye değin uzanan meselelerin olduğu gibi; başlamışlar ve 4 Temmuz 1776 tarihinde ABD’nin Orta Doğu, Türkistan, Asya ve Türkiye politikalarının da arka planını görmeyi zorlaştıracaktır. 2 Yedi Yıl Savaşları neticesi itibari ile Fransız İhtilâli’nin oluşmasında da etkili olmuştur. Osmanlı Devleti dönemi Türk-Amerikan 3 Bkz. Harita-I; Bu 13 koloni şunlardır; New ilişkileri sadece ekonomik olaylardan ve Hampshire, Massachutes, Rhode Island, Connecticut, New York (Hollandalıların “New antlaşmalardan oluşmamaktadır. ABD’nin Neaderland” ismiyle kurdukları bu koloni “Monroe Doktrini’ni” takip ettiği, yani 1644 de İngilizlerin eline geçmiştir.), New sözde kendini Amerikan kıtasında tecrit Jersey (Hollandalılar tarafından kurulan bu koloni 1644 yılında İngilizlerin eline geçmiş ettiği bu yıllar Amerikan misyonerlerinin ve bu adı almıştır.), Delaware (Hollandalılar ve İsveçliler tarafından kurulan bu koloni 1644 yılında İngilizlerin eline geçmiştir.), 1 “II. Dünya Savaşına kadar olan dönemde, Türk- Pennsylvania, Maryland, Virginia, North Amerika münasebetleri gayri siyasî, başka bir Carolina, South Carolina ve Georgia deyişle ticarî alanda yoğunlaşmıştır.”; Fahir kolonileridir.; Erol TÜMERTEKİN, Anglo- ARMAOĞLU, Belgelerle Türk-Amerikan Amerika, İstanbul Üniversitesi yayn., İstanbul Münasebetleri, TTK yay., Ankara 1991, s.IX. 1970, s.177. GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTESİ DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005) 229 yayınladıkları “Bağımsızlık Demeci”4 ile yılında ise Alaska, ABD tarafından Amerika Birleşik Devletleri (ABD) adı ile Rusya’dan 7.2 milyon dolara satın bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. alınmıştır. İspanya ile 1898 yılında yapılan “Bağımsızlık Demeci’nin” ilanı ile koloniler savaş neticesinde ABD Porta Rico’yu ve halkı ve İngiltere arasındaki mücadele bir Filipinler’i ele geçirmiştir. ABD 1917 bağımsızlık mücadelesi haline gelmiştir. yılında Karaibler denizinde oldukça önemli Kolonilerin bağımsızlık savaşı 1783 yılına olan ve elli adadan oluşan Virgin adalarını kadar sürmüştür. Neticede, İngiltere hem da Danimarka’dan 25 milyon dolara satın karada hem de denizde yapılan savaşları almıştır8 kaybetmiş ve ABD’yi tanımak zorunda Bu coğrafî gelişim Amerikan yayılması- kalmıştır.5 İngiltere ABD’yi 3 Eylül 1783’te büyümesi hakkında fikir vermektedir. Bu yapılan Paris Antlaşması ile tanımıştır. büyümenin demografik boyutu ise şu İngilizlere karşı İstiklâl mücadelesini şekildedir; kazanan ABD 1861 yılına kadar süratle Tablo-1: ABD’nin nüfus artışı (1800-1910)9 büyümüştür.6 XVIII. yüzyılın başlarında Fransızlar bugünkü ABD’nin orta kısmını Yıl Nüfus Yıl Nüfus teşkil eden bölgeye hakim olmuşlar ve kralları “Louis’e” atfen bölgeye “Louisiana” 1800 5.5 milyon 1860 31.4 milyon adını vermişlerdir. Ancak Fransa 1763 1810 7.2 milyon 1870 38.5 milyon yılında Yedi Yıl Savaşlarında yenilmesi 1820 9.6 milyon 1880 50.1 milyon 1830 12.8 milyon 1890 62.1 milyon üzerine bu topraklarının bir kısmını 1840 17 milyon 1900 75.9 milyon İngiltere’ye bir kısmını da İspanya’ya 1850 23.1 milyon 1910 91.9 milyon bırakmak zorunda kalmıştır. 1800 yılında Tablo 1.’de de görüldüğü üzere ABD bölge tekrar Fransa’nın idaresine geçmişse nüfusu 100 yılda 15 kattan fazla artmıştır. de ABD 1803 yılında bölgeyi 15 milyon dolara satın almıştır.7 1819’da Florida, ABD ABD’nin bağımsızlığının ilk yıllarında tarafından İspanyollardan satın alınmıştır. birinci hedefi bulunduğu ana kara parçasında ABD, 1845 yılında Meksika’dan Teksas’ı ve genişlemektir. Kanada sınırının çözüme 1846 yılında İspanya’dan Oregon’u almıştır. kavuşturulması ve Louisiana’nın 1803’te ABD, Meksika ile yapılan savaş neticesinde Fransa’dan satın alınması Amerikan kazanılan yerlerin dışında bütün güney doğu tarihinde dönüm noktası olmuştur.10 Başkan bölgesini Meksika’dan satın almıştır. 1867 James Monroe Batı yönündeki genişlemenin gerekli olduğunu şu sözlerle belirtmiştir; 4 Bağımsızlık Demeci için Bkz. Janko “Herkes şunu açıkça görmelidir ki âdil MUSULIN, Hürriyet Belgeleri, Belge yayn., sınırlar içinde kalmak şartıyla toprak İstanbul 1983, s.79-84. genişlemesi her hükûmete daha büyük 5 Fahir ARMAOĞLU, XX.yy. Siyasi Tarihi (1914-1980), Türkiye İş Bankası Kültür yay., hareket serbestisi sağlar, güvenliklerini 6. baskı, Ankara 1989, s.63. sağlamlaştırır ve diğer yönden bütün 6 Kuruluşunu müteakip ABD yayılması için Bkz. Amerikan halkı üzerinde iyi etkiler gösterir. Julien CLAUDE, Amerikan İmparatorluğu, çev. Tahsin Saraç- Aysel Gülercan, Hint yay., 1969. 7 Amerika Tarihinin Ana Hatları, ABD Dışişleri 8 TÜMERTEKİN, a.g.e., s.172-187. Bakanlığı, İktisadî İşbirliği İdaresi Türkiye 9 TÜMERTEKİN, a.g.e., s.188. Özel Misyonu yay., Basım yeri ve tarihi 10 Nurdan ŞAFAK, Osmanlı-Amerikan İlişkileri, belirtilmemiş, s.69. OSAV, İstanbul 2003, s.13. 230 Osmanlı Devleti Dönemi Türk-Amerikan İlişkileri (1795-1914) /Y. Güler Toprağın büyüklüğü bir ulusun bir çok kadar, Avrupa siyasî sistemi dışında kalarak özelliğini belirler. Kaynaklarının, nüfusun kendisini izole etmiştir.14 ve fiziksel gücünün sınırlarını gösterir. İzolasyon politikasının dünyaya ilan Kısacası büyük güç ile küçük güç arasındaki edildiği 1820’li yıllar, aynı zamanda farkı ortaya koyar.”11 ABD’nin misyonerlik hareketine başladığı ABD, “İç Savaşın (1861-1865)” sona yıllara rastlamaktadır. Elbette, Atlas erdiği 1865’ten, İspanya-ABD Savaşı’nın Okyanusu’nun ötesindeki Doğu Akdeniz’e patlak verdiği 1898 yılına kadar muazzam meselâ Beyrut’a misyoner yollayan bir bir ekonomik büyüme gerçekleştirmiştir. Bu devletin küresel hedeflerinin olmadığı iddia yıllar arasında buğday üretimi % 256, edilemez.15 rafineri şeker üretimi % 460, kömür üretimi 3. TÜRK-AMERİKAN % 800, demiryolu uzunluğu % 567 artmıştır. İLİŞKİLERİ’NİN BAŞLANGICI Ham petrol üretimi 3.000.000 varilden 55.000.000 varile, çelik üretimi ise 20.000 1783’te bağımsız bir devlet olarak ortaya long tondan 9.000.000 long tona çıkmıştır.12 çıkan ABD kısa sürede kendine özgü yapısını oluşturmuştur. Uluslararası ticarî Bu büyümede demiryolu kullanımının gelişmesinin büyük etkisi olmuştur.13 faaliyetlere öncelik veren ABD’nin ticarî faaliyet alanlarından biride Akdeniz bölgesi Bütün bu gelişmeler ABD’nin sözde olmuştur. inzivada olduğu yıllarda yaşanmıştır. O dönemde dünya ticaretinde büyük yere Amerika Birleşik Devletleri Başkanı James sahip olan Akdeniz’de söz sahibi olmak Monroe 2 Aralık 1823’te kongreye bir mesaj ABD için oldukça önemlidir. Akdeniz’in yollayarak, Amerikanın Avrupa’nın ABD için diğer bir önemi de ABD’nin temel sorunlarına karışmaya niyetli olmadığını, ihraç ürünlerinden olan mısır, tuzlanmış Avrupalıların da Amerika sorunlarına balık vb. malların satışında Akdeniz karışmaması gerektiğini belirtmiştir. Daha ülkelerinin büyük yer tutmasıdır. O sonra Monroe Doktrini olarak anılacak bu dönemde Akdeniz’de söz sahibi olan ilkeler yaklaşık 100 yıl boyunca Amerikan Cezayir beyliğinin kendilerinden müsaadesiz hükûmetlerinin kendi yarı kürelerinden dolaşan iki Amerikan gemisini ele çıkmamasını sağlamıştır. Çok daha önemlisi, geçirmeleri ABD açısından bu beylik ile Avrupa’nın dışarıda tutulduğu bir kıtayı anlaşma yapmayı zorunlu kılmıştır. ABD, yalnızca ABD tekelinde bir emperyalist yayılmaya açmıştır. 1823 tarihli Monroe Cezayir Beyliği ile anlaşma (1795) yaptıktan Doktrini ile ABD, XX. yüzyılın başına sonra birer yıl ara ile Trablus ve Tunus ile de anlaşma imzalamıştır.16 Cezayir ile yapılan 11 Henry KISSINGER, Diplomasi, Türkiye İş 14 Türk Dış Politikası, Editör: Baskın ORAN, Bankası Kültür yay., Ankara 1998, s.15. Ankara, İletişim yay., İstanbul 2002, s.527. 12 Paul KENNEDY, Büyük Güçlerin Yükselişi 15 ŞAFAK, a.g.e., s.15. ve Çöküşleri 1500’den 2000’e Ekonomik 16 Cezayir, Tunus, Fas ve Trablus eyaletlerinin Değişme ve Askerî Çatışmalar, İş Bankası yönetimi Osmanlılar tarafından “Garp yay., Ankara 1990, s.283. Ocakları” olarak nitelenmiştir; Akdes Nimet 13 An Outline Of American Economics, United KURAT, “Berberi Ocakları ile ABD States Information Agency United States Of Münasebetleri (1774-1916), Ankara Üniv. America, Basım yeri ve yılı belirtilmemiş, D.T.C.F. Tarih Araştırmaları Dergisi, C.2, s.10. Ankara 1964, s.175-214. GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTESİ DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005) 231 anlaşma gereğince ABD, 20 yıl boyunca görevlendirdiği ülkeler arasında Osmanlı Cezayir Beyliğine 12.000 altın vergi veya Devleti de vardı. Bu durum Amerikan buna eşdeğer özellikle gemi malzemesi vb. tacirlerini yakalayan veya tâciz eden Cezayir mühimmat vermek zorunda kalmıştır.17 gemilerinin Osmanlı Padişahına tâbii olmalarından ileri geliyordu. Zira, ABD’nin Akdeniz’e açılmasında Cezayir, Amerika’nın İngiltere ile sulh antlaşması Tunus ve Trablusgarp ile yapılan ticaret imzalamasından sonra, Amerikan gemileri anlaşmaları önemli rol oynamıştır. Cezayir Akdeniz’de artık İngiliz bayrağının ve Tunus beyleri Türk olduklarından himayesinden mahrum kalmışlardı. Ancak Osmanlı Devleti-ABD arasındaki ilişkiler sonradan Adams ve Jefferson Osmanlı dolaylı olarak başlamıştır. Cezayir-ABD Devleti ile antlaşma yapmak fikrinden arasında yapılan anlaşmanın metni Türkçe vazgeçmişlerdir.20 olup, Osmanlı ahidnâme terminolojisi ile yazılmıştır.18 1799 yılında ABD Başkanı John Adams, Portekiz’deki Amerikan elçisi William L. Garp Ocakları, Mağrip Ocakları ve Smith başkanlığındaki bir heyeti Osmanlı Berberî Ocakları olarak adlandırılan Devleti ile bir dostluk ve ticaret antlaşması Cezayir, Tunus, Fas ve Trablus eyaletleri ile yapması için görevlendirmiştir. Ancak anlaşma yapan ABD, Batı Akdeniz’de Fransızlar ve İngilizler ile yapılan savaşlar gemilerinin güvenliğini temin etmiştir. ABD nedeniyle Başkan Adams’ın isteği bu yol üzerinden Doğu Akdeniz’e19 doğru gerçekleşememiştir. Daha sonra 1820, 1823 güvenliğini sağladıktan sonra ilerlemiştir. ve 1828’de yapılan girişimler de çeşitli Gerek Akdeniz ticareti gerekse Osmanlı nedenlerle sonuçsuz kalmıştır.21 Devleti’nin üç kıtada geniş bir yüzölçümüne Amerikalıların Anadolu’yu ilk ziyaretleri sahip olması, ayrıca Osmanlı Devleti'nin ticaret temelli olmuştur. Bazı kayıtlara göre, jeopolitik, jeokültür ve jeopetrol önemi Amerikan ticaret gemileri ilk kez 1786 ABD açısından Osmanlı Devleti ile ilişkiye yılında İstanbul’u, 1797 yılında İzmir’i22, girmeyi gerekli kılmıştır. Bu doğrultuda 1800 yılında ise İskenderiye’yi ziyaret ABD XIX. yüzyılın başından itibaren etmişlerdir. Amerikalılar Osmanlı tebaasına Osmanlı Devleti ile bir anlaşma yapmaya ağırlıklı olarak rom ve pamuklu mâmüller çalışmış ve ülkeye çeşitli heyetler göndermiştir. Amerikan Kongresi’nin 7 20 Orhan KÖPRÜLÜ, Tarihte Türk-Amerikan Mayıs 1784’te Benjamin Franklin, Thomas Münasebetleri, Belleten, c.LI., 1987, s.927. Jefferson ve John Adams’ı, ticaret ve 21 Roger R.TRASK, The United States Responce to Turkish Nationalism and Reform (1914- dostluk antlaşmaları yapmak üzere 1939), Minneapolis, University of Minnesota Pres, s.5. naklen Çağrı ERHAN, “1830 17 Mine EROL, “Amerika’nın Cezayir ile Olan Osmanlı-Amerikan Antlaşması’nın Gizli İlişkileri (1785-1816)”, İ.Ü.E.F. Der., sayı: Maddesi ve Sonuçları”, Belleten, c.LXII, XXXII, s.689-705. no:234, Ağustos 1998, s.457 18 ŞAFAK, a.g.e., s.10. 22 İzmir’deki İngiliz Konsolosu Francis Werry, 19 Doğu Akdeniz ticareti için “levant” kelimesi Londra’daki ABD diplomatik temsilcisi Rufus kullanılmıştır.; Erdal AÇIKSES, “Türk- King’e, 2 Mayıs 1803 tarihli raporunda Amerikan Münasebetlerinin “Amerikan bayrağı burada ilk kez 1797 yılında Değerlendirilmesi”, Türkler Ans., C.14, s.542. görüldü diye yazıyor.; U.S. State Dept. Files, *Levanten: Fr. levantin. Yakın Doğoda yerleşmiş No. T.238-Roll.1. naklen Orhan KOLOĞLU, veya evlenerek soyu karışmış Avrupalı kimse.; “Türk’le Amerikalı’nın Tanışması”, Tarih ve Türkçe Sözlük, TDK, Ankara 1998. Toplum, sayı 163, Temmuz 1997, s.17. 232 Osmanlı Devleti Dönemi Türk-Amerikan İlişkileri (1795-1914) /Y. Güler satmış, ülkelerine de halı, kuru üzüm, incir, İzmir limanı ile ticaret yapan Amerikan deri ve afyon götürmüşlerdir. İlk resmî tacirleri, resmî Amerikan görevlilerin ziyaret ise Amerikan gemisi George yokluğunda, Osmanlı bürokratları ve diğer Washinton firkateyninin İstanbul’u yabancı ülkelerin tacirleriyle aralarında ziyaretidir. 23 George Washington Akdeniz’e doğacak meselelerin çözümlenmesi için giren ilk Amerikan harp gemisidir ve bu çalışacak gayri resmî bir teşkilatı 1811 seferin devamında İstanbul’a ulaşmıştır. 9 yılında kurmuşlardır. Başkanlığını David Kasım 1800 tarihli ziyarette Amerikalılar Offley’in yaptığı Amerikan Ticaretevi, kısa Padişaha çeşitli hediyeler sunmuşlardır.24 sürede İzmir limanına gelen Amerikalı tacirlerin ilk uğradığı yer haline gelmiştir. Bu dönemde ABD’nin Osmanlı Ticaretevi görüntüsü altındaki bu kurum bir topraklarında resmî elçisi olmadığı için iki nevi konsolosluk gibi çalışmıştır. Offley bir ülke arasındaki ilişkiler, İngiliz konsolosları konsolosun yerine getirmesi gereken tüm tarafından yürütülmüştür. ABD İngiltere’ye görevleri ifa etmiştir.26 1810’dan sonra bu hizmeti karşılığı önemli miktarda para İzmir’e “ticarî temsilci” sıfatıyla ABD ödemekte idi. Amerikan Hükûmeti hem bu tarafından atanan Offley’in 1823’ten sonra parayı ödememek hem de Türk-Amerikan Osmanlı Devleti tarafından tanınmasını ilişkilerini İngiltere’nin gözetiminden müteakip 1830 antlaşması ile birlikte ABD, kurtarmak maksadıyla Osmanlı Devleti’ne Osmanlı Devleti’nde gerekli gördüğü yerlere kendi elçisini gönderme kararı almıştır. konsolos tayin etme hakkına sahip olmuştur. Ancak, ABD’nin o dönemdeki elçilik girişimi sonuç getirmemiştir. ABD ortaya XIX. yüzyılın sonlarında Osmanlı Devleti çıkan bazı engellerden dolayı elçiyi ile ABD arasındaki ticaret hacmi bir milyon gönderemeyeceğini Osmanlı Devleti’ne dolara erişmiştir. 1816’da 8, 1823’te 18, bildirmiştir. Elçi gönderme kararına rağmen 1825’te 22, 1828’de 28, 1830’da ise 32 ABD’nin Osmanlı Devleti’ne elçi Amerikan gemisi İzmir’e gelmiştir.27 1843 göndermemesine sebep olarak; o dönemde yılında Çanakkale Boğazı’ndan geçen 6286 Fransa’nın Mısır’ı işgali ve Amerikan gemiden yalnızca iki tanesi Amerikan kamuoyunun Fransız yanlısı tutumu gemisi iken, Kırım Savaşı’nı izleyen yıllarda düşünülmektedir.25 İstanbul limanına her hafta bir Amerikan gemisi girmiştir.28 23 KOCABAŞOĞLU, “Doğu Sorunu Çevresinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri”, Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye’nin Sorunları 4. İLK ANTLAŞMALAR VE Sempozyumu Dün-Bugün-Yarın, TTK yay., İLİŞKİLERİN GELİŞİMİ Ankara 1990, s.66. 24 “Bir Amerikan gemisinin 9 Kasım 1800’de 1827 yılında Navarin’de Osmanlı İstanbul limanına girişi, o sıralarda burada donanmasının İngilizler, Fransızlar ve bulunan İngiliz seyyahı Edward Daniel Clarke tarafından gayet canlı bir şekilde şöyle Ruslar tarafından yakılması Türk-Amerikan anlatılır; Bir Amerikan firkateyninin, bu ilk ilişkilerine yeni bir boyut getirmiştir. gelişi, İstanbul’da yalnız Türkler arasında değil, buradaki bütün kordiplomatikte de büyük bir heyecana sebep oldu…”; 26 İhsan ILGAR, “İlk Türk-Amerikan Ticaret KÖPRÜLÜ, a.g.m., s.928. Antlaşması”, Hayat Tarih Mecmuası, c.2 25 Akdes Nimet KURAT, Türk-Amerikan (Ekim 1969), s.5. Münasebetlerine Kısa Bir Bakış (1800-1959), 27 KÖPRÜLÜ, a.g.m., s.933. Ankara 1959,.s.10. 28 KOCABAŞOĞLU, a.g.e., s.10. GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTESİ DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005) 233 Rusların, İngilizlerin ve Fransızların 1830 Ticaret Antlaşması’nın ABD’de katıldığı bu saldırı ve bu saldırının ardından Osmanlı donanması için maliyet fiyatına yaşanan 1828-1829 Osmanlı Rus savaşı gemiler yapılması ve İstanbul Tersanesi’nde neticesi Osmanlı ordusunun aldığı yenilgi, Amerikalı mühendisler tarafından gemi inşâ Osmanlı Devletini yeni dostluk arayışlarına edilmesi çerçevesinde teknik yardımları itmiştir. öngören gizli maddesi vardı.33 Ancak bu gizli madde, Amerikan Senatosu tarafından, Osmanlı Devleti ile ABD temsilcileri ABD dış siyasetinde ihtilaflara yol açacağı arasındaki görüşmeler neticesinde, Osmanlı- endişesiyle reddedilmiştir. Gizli maddenin ABD Ticaret ve Seyrisefain Antlaşması 7 reddi Bâbıâli’yi son derece rahatsız etmiştir. Mayıs 1830 tarihinde imzalanmıştır.29 Hatta Padişah II.Mahmud bu gelişme Dokuz maddeden oluşan antlaşmayla, üzerine şu şekilde öfkesini dile getirmiştir;34 ABD’ye “en ziyade müsaadeye mahzar millet”30 (the most favored nation) statüsü “…Frenklerin âdetleri kendülerinin verilmiştir. ABD bu statüye erişmeye sadece mukaddemâ söyledikleri sözden nükûl Osmanlı Devlet’ine değil ilişkiye girdiği etmeğe (vazgeçme) asla utanmazlar hemen hemen her devlete kabul ettirmeye kendülerine menâfi’i olacak maslahat ne ise çalışmıştır. Bu suretle, başka devletlerin tervice bakarlar.” herhangi bir devletten sağladığı ticarî Bu memnuniyetsizliği ortadan kaldırmak imtiyaz ve avantajlardan ABD’de isteyen ABD Başkanı, II.Mahmud’a bir kendiliğinden yararlanma imkânı elde mektup yollayarak, ABD Anayasasına göre etmiştir.31 Bu statü sayesinde ABD, Osmanlı senatonun muvâfakatı ve tasvibi olmaksızın, limanlarını ziyaret eden Amerikan kendisinin bu maddenin onaylanmasından tacirlerinden, evvelce bu statü tanınan diğer tamamıyla men edilmiş olduğunu ve devletlerin tacirlerinden alınandan daha padişahın bu durumu anlayışla fazla gümrük ve resim talep edilmemesi ve karşılayacağını ümit ettiğini ifade etmiştir.35 diğer ülke vatandaşlarının sahip olduğu her türlü ayrıcalık ve muafiyetten de Bu gizli madde, her ne kadar Amerikan yararlanmalarını sağlamıştır. Antlaşmanın makamları tarafından resmen kabul diğer hükümleriyle, iki ülke arasında edilmemiş ise de pratikte hayata geçirilmiş diplomatik ve konsüler ilişki kurulması, ve gemi yapımıyla ilgili teknik yardım Osmanlı topraklarında suç işleyen Amerikan Osmanlı Devleti’ne yapılmıştır.36 ABD’nin vatandaşlarının hangi hukukî rejime tâbi 33 KURAT, “Türkiye ile ABD Arasındaki olacakları ve Amerikan ticaret gemilerinin Münasebetlere Dair Arşiv Vesikaları”, Tarih Boğazlardan serbestçe geçerek Karadeniz’e Araştırmaları Dergisi, C.5, 1967, s.334. açılabilmeleri konuları da düzenlenmiştir.32 34 ŞAFAK, a.g.e., s.41. 35 KURAT, “Türkiye ile…”, a.g.m., .338. 36 “Gizli maddenin Amerikan Senatosu’nca, 29 Bilal ŞİMŞİR, Ermeni Propagandasının çeşitli gerekçeler gösterilerek Amerika Boyutu Üzerine, Atatürk Üniv. Yay., onaylanmamasına rağmen, Washington Erzurum 1984, s.79. yönetiminin Osmanlı Devleti’ne Amerikan 30 Antlaşma metni için Bkz. ARMAOĞLU, yapımı gemiler ve denizcilik malzemesi Belgelerle…, a.g.e., s. 1-4. satışına soğuk bakmadığı görülmektedir. ABD 31 İlknur POLAT, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Başkanı’nın talimatları doğrultusunda, Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir İstanbul’daki Amerikan maslahatgüzarı gemi İnceleme, Belleten, C.LII, 1988, S.629. satın alınması konusunda her türlü yardımda 32 ARMAOĞLU, Belgelerle…, a.g.e., s.5. bulunacağını Bâbıâli’ye bildirmiştir. Bu 234 Osmanlı Devleti Dönemi Türk-Amerikan İlişkileri (1795-1914) /Y. Güler en ünlü gemi mühendislerinden Henry tekniklerden haberdâr olmuş, Amerikalıların Eckford 1831 Ağustos’unda kendi yaptığı ülkelerine dönmesinden sonra da savaş gücü bir savaş gemisi ile İstanbul’a gelmiştir. yüksek ve sağlam gemiler yapmaya devam Bunu ABD başkanının Senato’nun gizli etmişlerdir. Osmanlı donanması Sultan maddeyi reddetmiş olmasına rağmen attığı Abdülaziz döneminde en büyük gücüne olumlu bir adım olarak değerlendiren ulaşmıştır.38 II.Mahmud, 1831 Ekim’inde antlaşmayı O dönemde Amerikan işadamlarının onaylamıştır.37 Osmanlı topraklarında çeşitli faaliyetlere Henry Eckford’un İstanbul’a getirdiği giriştikleri görülmektedir. Amerikan savaş gemisi “United States” Osmanlı işadamları Osmanlı topraklarında Amerikan Devleti tarafından 150.000 dolara satın pamuğunu yetiştirme ve çeşitli maden arama alınmıştır. Ayrıca Eckford ile Tersane-i çalışmaları yapmışlardır. Amerikalılar 1847 Amire’de çalışması için bir sözleşme yılında Payitahtta Sultan Abdülmecid’e yapılmıştır. Gerekli malzeme ve eleman telgraf makinesinin demosunu yaparlarken, temini için ABD’ye giden Eckford 1832 Medine’de kutsal yerlerin aydınlatılması da yazında yanında gemi mühendisi Foster Pennysylvania’dan gelen gazlarla Rhodes ve gemi işçileri ile İstanbul’a yapılmaktadır.39 Amerikalıların bu dönmüş ve çalışmalarına başlamıştır. çalışmaları ABD’nin Osmanlı’ya kayıtsız Eckford’a Aynalıkavak’ta Amerikanvari kalmadığının kanıtıdır ancak buradan yola gemi yapımına mahsus bir tersane alanı inşa çıkarak Osmanlı’da herhangi bir Amerikan edilmiştir. Eckford’un ölümünden sonra etkinliğinden de bahsedilemez. yerine Foster Rhodes geçmiştir. Rhodes 7 Mayıs 1830 Antlaşmasından sonra 1840’a kadar kaldığı İstanbul’da, aralarında Osmanlı Devleti’nin ABD ile imzaladığı Nev Eser, Nusretiye, Mesir-i Ferah gibi ikinci ticaret antlaşması 13 Şubat 1862 Osmanlı donanmasının en etkili tarihli Seyrisafain ve Ticarete dair fırkateynlerinin de bulunduğu 10’un Antlaşmadır.40 1830 Antlaşmasında olduğu üzerinde gemi yapmıştır. 1840’ta gibi “en ziyade müsaadeye mahzar ülke” Amerika’ya dönen Rhodes’un yerine Rihs statüsü kabul edilmiştir. Bu statü gereğince adında bir Amerikalı gemi mühendisi ve İngiltere ile imza edilmiş olan 16 Ağustos çalışmış ancak bir süre sonra o da ülkesine 1838 Antlaşmasına41 atfen, % 8 ihrâcât dönmüştür. Amerikalıların çalışmaları esnasında Türk gemi mühendisleri de yeni 38 ERHAN, “1830 Osmanlı-Amerikan…”, gelişmeler günümüzde olduğu gib, yaklaşık a.g.m., s.464. 150 yıl önce de Amerikan yasama organı ile 39 Uygur KOCABAŞOĞLU, Kendi Belgeleriyle yürütme gücü arasında, meselelere farklı Anadolu’daki Amerika, ARBA yay., İstanbul yaklaşımlar olabildiğini ve yasama organının 1989, .11. itirazına rağmen yürütmenin bir yolunu bulup 40 Antlaşma metni için Bkz. Hasan Tahsin çoğunlukla kendi hedeflediği sonucu FENDOĞLU, Modernleşme Bağlamında alabildiğini göstermesi bakımından ilginçtir.”; Osmanlı-Amerika İlişkileri, Beyan yay., ERHAN, “1830 Osmanlı-Amerikan İstanbul 202, s.327. Antlaşması’nın Gizli Maddesi ve Sonuçları”, 41 “İngiliz Dışişleri Bakanı Palmerston, Mustafa Belleten, C.62, no:234 Ağustos 1998, s.465. Reşit Paşa vasıtasıyla Osmanlı için hazırlamış 37 ERHAN, “Osmanlı-ABD İlişkileri”, Yeni bulundukları ıslahat projesini uyguladı. 1838 Türkiye Dergisi, Osmanlı Özel Sayısı, C.II, tarihli Antlaşma ile Osmanlıyı açık Pazar s.237. haline getirdiler.”; Tevfik ÇANDAR, GAZİ ÜNİVERSİTESİ KIRŞEHİR EĞİTİM FAKÜLTESİ DERGİSİ, Cilt 6, Sayı 1, (2005) 235 gümrük resmi tedricen % 1’e Antlaşmasına 1870’li yıllarda, Amerika’nın Osmanlı nazaran Osmanlı Devleti ile ABD arasındaki Devleti’ne yaptığı ihrâcâtta görülen büyük ticarî münasebetleri çok ayrıntılı bir şekilde artış, Osmanlı Devleti’nin ticaret düzenlemiştir. 1862 Antlaşması 1884 yılında antlaşmasındaki, “ABD’nin Osmanlı Osmanlı Devleti tarafından tek taraflı olarak Devleti’ne ateşli silahlar ve cephane satışını yürürlükten kaldırılmış ve 1830 tarihli men eden hükmü” kaldırmasından ileri antlaşmaya geri dönülmüştür.42 gelmektedir. Zira, 1877 Osmanlı-Rus Harbine takaddüm eden devrede Osmanlı Bu dönemde ticaret oranları ise şu Devleti ordusunu yeniden modern silahlarla şekildedir; ABD’nin yıllık ihrâcâtı içinde donatmak için böyle bir kararı lüzumlu Osmanlı Devleti’nin payı % 1.7, görmüştü.46 Türkiye’den satın aldığı mallar ise ABD ithalatının % 1’ini oluşturmaktadır. Öte Türk-Amerikan ilişkilerindeki bu müsbet yandan Osmanlı Devleti’nin ihrâcâtı içinde ortam bir süre sonra bozulmuştur. Osmanlı ABD’ye yapılan ihrâcâtın payı % 23’tür. Bu Devleti’nin yaşadığı bunalımlar, Batılı antlaşmalarla birlikte Osmanlı döneminde Devletlerin Osmanlı üzerinde “baskı” Türk Amerikan ticarî ilişkileri hızlı bir siyaseti uygulamalarına yol açmıştır. Bu büyüme kaydetmiştir.43 Birçok Amerikan durumda Osmanlı Devleti’nin yeni şirketi ülkenin dört bir yanında faaliyet bunalımlar yaşamasına yol açmıştır. göstermeye başlamıştır. Bu şirketlerden biri Kırım Savaşından sonra ilk defa Osmanlı olan Singer Dikiş Makineleri Şirketi’nin tek Devleti’nin dış borç alması ve diğer başına ülke genelinde 200 bayii vardır.44 ekonomik meselelerin yanı sıra Eflak, Tablo-2: Osmanlı Devleti-ABD ticaret hareketi.45 Boğdan gibi önemli toprakların kaybı ve 93 Harbi olarak bilinen Rus mağlubiyetinden Osmanlı Osmanlı Yıl Devleti’nin Devleti’nin Ticaret sonra, Osmanlı Devletine karşı Avrupalı ABD’den ABD’den hacmi ithalâtı ihrâcâtı devletlerin tutumları değişmeye başlamıştır. 1832 64.722 923.629 988.351 Özellikle 1878 Berlin Antlaşması’ndan 1842 125.521 370.248 495.769 1852 265.825 556.100 821.925 sonra, İngiltere’nin Osmanlı Devleti’nin 1862 442.721 959.692 1.402.413 parçalanmaması üzerine kurduğu siyasetten 1872 1.209.443 866.719 2.076.162 1882 1.829.166 3.315.647 5.144.813 vazgeçmesi ve Doğu Anadolu’da Ermeni 1892 206.350 4.969.029 5.175.379 Devleti kurulması yönündeki çabalar, 1902 774.552 8.895.740 9.670.292 1912 3.798.168 19.208.926 23.007.094 Osmanlı Devleti’ne karşı Batılı Devletlerin yürüttüğü dış siyasetin değişmesinde etkin unsurlar olmuşlardır.47 Osmanlının Yarı Sömürge Oluşu, Ant yay., Osmanlı Devleti’ne karşı siyasî tutumun İstanbul 1970, s.34. 42 Haluk ÜLMAN, İkinci Dünya Savaşı’nın değiştiği bu dönemde ABD ilk olarak, Başından Truman Doktrinine Kadar Türk- Osmanlı Devleti’ndeki merkezî boşluğa Amerikan Diplomatik Münasabetleri (1939- değinerek uzak vilayetlerdeki memurların 1947), Ankara Üniv. Siy. Bil. Fak yay., Ankara 1961, s.5. keyfi tutumlarından şikayetlerini dile 43 İlber ORTAYLI, “Osmanlı İmparatorluğu’nda getirmiştir. Osmanlı Devleti’nden ABD’ye Amerikan Okulları Üzerine Bazı Gözlemler”, göç eden Ermenilerin lobi çalışmalarının da Amme İdaresi Dergisi, C.14, Eylül 1981, s.87. 44 KOCABAŞOĞLU, a.g.e., s.12. 45 KÖPRÜLÜ, a.g.m., s.935. (Rakamlar dolar 46 KÖPRÜLÜ, a.g.m., s.935. olarak verilmiştir.) 47 ŞAFAK, a.g.e., s.20.. 236 Osmanlı Devleti Dönemi Türk-Amerikan İlişkileri (1795-1914) /Y. Güler etkisiyle Amerikan Hükûmeti, Osmanlı 1895 tarihli bir arşiv belgesinde yer alan Devleti’nin zor durumda kalması ve istediği satırlar, Osmanlı Devleti ağzından ABD’nin imtiyazları koparmak için “Ermeni haklarını dış politikasını özetler mahiyettedir; müdafaya” başlamıştır. 93 Harbiyle alınan “Amerikalılar daima Hristiyanları iltizâm ağır yenilgiden sonra Osmanlı Devleti’ne ediyorlar. Zaten Amerikalıların cümlesi yönelik dış baskılar artmıştır. Bu dönemde Hükûmât-ı İslâmiye’ye düşmandırlar fakat ABD’de 1895’te, Amerikan Senatosu kuvve-i icrâiyece iş böyle değildir. Çünkü tarafından Ermeniler lehinde Osmanlı hükûmet hayat nokta-i nazarından değil Devleti aleyhinde karar alınmıştır. Osmanlı politik ve menfa’at cihetinden hareket Devleti, kararın sebebini dinî nedenler etmektedir.”50 çerçevesinde değerlendirerek haçlı zihniyetinin yansımaları olarak görmüştür. Ayrıca senatonun icrada yetkisi 5. OSMANLI’DA AMERİKAN olmadığından karar pek ciddiye MİSYONERLERİ51 alınmamıştır. Washington sefaretinden gelen Osmanlı Devleti üzerinde zamanla tahrirat tercümesinde Amerikan Meclisinin giderek artan Amerikan etkisinin Osmanlı aleyhinde karar almasının oluşmasında XIX. yüzyılda rol oynayan iki sebepleri; Ermenilerin din birliği nedeniyle kurumdan birisi “Amerikan donanması” ABD tarafından himaye edildiği, Osmanlı ikincisi de “Amerikan misyonerleri” topraklarındaki misyonerlerin teşviki ve olmuştur. Donanma işin “”yüzü sert ve Berlin Antlaşması’ndaki Ermenilerle ilgili soğuk” yanıydı. Bir de “yüzü sıcak”, (61. ve 62.) maddelerin hayata geçirilmesi sempatik, insancıl görünümlü bir isteği şeklinde sıralanır.48 mekanizma olan misyonerlik vardı. XIX. yüzyılın ikinci yarısında Misyonerlik birçok açıdan donanmadan devletlerarası ilişkilerin tanziminde daha avantajlı idi. Örneğin maddi açıdan; ABD’nin başvurduğu bir yöntem olan Akdeniz’de dolaştırılacak bir firkateynin “savaş gemisi yollama” yöntemini ABD, yıllık masrafı 80.000 dolarken, bir misyoner Osmanlı Devletine karşıda uygulamıştır. ailesinin yıllık gideri 1.000 doları Amerikan Hükûmeti istediği imtiyazlara bulmuyordu.52 kavuşmak için tehdit unsuru olarak savaş 1810’da üç kilisenin temsilcileri gemileri göndermiştir. 1850-1914 yılları tarafından Massachusesetts’de (Boston) arasında Amerikan savaş gemileri İstanbul’a kurulan Amerikan Protestan misyonerlik gelmiş ve her ziyaret sonunda ABD teşkilatlarından birisi olan “American Board istediklerini elde etmiştir.49 of Commissioners for Foreign Missions” (ABCFM) 1818’deki yıllık toplantısında Osmanlı Devleti’ne bir heyet yollamayı 48 BA, Y.A. HUS 348/82, lef 3, 11.10.1313., BA,Y.A. HUS 287/106, 29.6.1311., BA,Y.A. 50 BA, Y.A. HUS 348/82, lef 3, 11.10.1313. HUS 287/106, 29.6.1311., BA, Y. A. HUS naklen ŞAFAK, a.g.e., s.22. 348/82, lef 2, 11.10.1313. naklen ŞAFAK, a.g.e., 51 Misyonerlik ve Türkiye’de misyonerlik s.31. faaliyetleri için Bkz. Erol GÜNGÖR, Türkiye’de 49 Kurthan FİŞEK-Oral SANDER, ABD Dışişleri Misyonerlik Faaliyetleri, Ötüken yay., İstanbul Belgeleriyle Türkiye-ABD Silah Ticaretinin 1999. İlk Yüzyılı 1829-1929, Ankara 1977, s.23. 52 KOCABAŞOĞLU, a.g.e., s.13.