Handboek Enteralia Verantwoording De bedoeling van dit handboek is om een richtlijn te geven voor de verwer- king van orale medicatie. De auteurs en uitgever zijn niet verantwoordelijk voor eventuele onjuistheden die in het Handboek Enteralia mochten voorkomen. Dit handboek is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld; des- ondanks is het mogelijk dat er fouten in de tekst aanwezig zijn. De afdeling Klinische farmacie van de Isala klinieken ontvangt daarom graag reacties op dit handboek. Mail uw op- of aanmerkingen en eventuele voorstellen ter verbe- tering naar [email protected]. Het kan natuurlijk ook schriftelijk. Een formulier hiervoor is achterin het handboek opgenomen. Handboek Enteralia Het toedienen van orale geneesmiddelen aan patiënten met een sonde of slikklachten 3e druk Liesbeth Bosma Thea Heijenbrok-van Herpen Djoek Vogel Bohn Stafleu van Loghum Houten 2006 © Bohn Stafleu van Loghum, 2006 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een ge- automatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektro- nisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzor- gen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 10: 90 313 4933 X ISBN 13: 978 90 313 4933 3 NUR 862, 879 Ontwerp omslag/binnenwerk: Boekhorst Design, Culemborg Gebaseerd op het ontwerp van: Yvonne Bouwmeester & Mark Monsma, Zwolle Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl IInnhhoouuddssooppggaavvee Voorwoord 7 Met dank aan 9 Belangrijkste punten 10 Beslismodel 12 1 Inleiding 15 1.1 Sondevoeding 15 1.2 Keuze van de sonde 16 1.3 Geneesmiddelvorm 17 1.3.1 Gewone tabletten 18 1.3.2 Gewone capsules 19 1.3.3 Vloeibare toedieningsvorm 19 1.3.4 Gereguleerde afgifte 20 1.3.5 Maagsap-resistente coating 20 1.4 Het geneesmiddel zelf 21 1.4.1 Risicovolle stoffen 21 1.4.2 Reproductietoxische stoffen 21 1.4.3 Kankerverwekkende en mutagene stoffen 22 1.4.4 Sensibiliserende stoffen 23 1.4.5 Slechte smaak 23 1.4.6 Gastro-intestinale bijwerkingen 24 1.4.7 Onverenigbaar met voeding 24 1.4.8 NSAID’s (ibuprofen, diclofenac, acetylsalicylzuur, etc.) 24 1.5 Invloed van voedsel 25 1.6 Het toedientijdstip in relatie tot de maaltijd 26 1.6.1 Tijdens de maaltijd innemen 26 1.6.2 Op lege / nuchtere maag innemen 26 1.6.3 Niet tegelijkertijd toedienen met voeding 27 1.7 Geneesmiddelen per sonde 27 1.7.1 Een deel van de orale route wordt overgeslagen 27 1.7.2 Beïnvloeding van de stabiliteit van de voeding 28 en/of het geneesmiddel 1.7.3 Verstopping van de sonde 28 1.7.3.1 Klontvorming 28 1.7.3.2 Deeltjesgrootte 28 1.7.3.3 Viscositeit van de vloeistof 29 1.7.3.4 Interne diameter van de sonde 29 1.7.3.5 Doorspoelen van de sonde 29 1.7.4 Adsorptie aan de sonde 30 handboek enteralia (cid:115) 2006 5 Inhoudsopgave 1.8 Individuele bereidingen 30 1.9 Microbiologie en hygiëne 31 2. Instructies 32 2.1 Beslismodel 32 2.2 Voor Toediening Gereed Maken (VTGM) 35 2.2.1 Methode A: met handwarm water 36 2.2.2 Methode B: met warm water 37 2.2.3 Methode C: met tablettenvermaler (Pill mill) 38 2.2.4 Methode D: suspensie maken (MUPS) 39 2.2.5 Methode E: openen harde capsules 40 2.2.6 Methode F: Verdunnen, vloeibare orale geneesmiddelen 41 2.2.7 Methode G: Bruistableten 42 2.2.8 Methode H: Injectievloeistoffen en poeder voor injectie 43 2.3 Toedienen via de sonde 45 3. Enteralialijst 46 3.1 Beschrijvingen enteralia 46 3.1 Wijzigingen ten opzichte van 2e druk 125 4. Literatuurlijst 126 6 handboek enteralia (cid:115) 2006 Voorwoord Het komt in de zorg regelmatig voor dat patiënten orale medicatie niet meer goed kunnen innemen. Patiënten met deze problemen verblijven vaak in ver- zorgings-, verpleeg- of ziekenhuizen. Ook in de thuissituatie kan het voorkomen dat patiënten gevoed worden via een sonde of slikklachten hebben. Het is voor deze groep patiënten moeilijk om te bepalen wat de beste manier van toedie- nen is. Met de komst van de derde druk van het “Handboek Enteralia” willen wij art- sen, (voedings-)verpleegkundigen, (ziekenhuis-)apothekers en alle belangheb- benden een handvat bieden bij het doseren van orale medicatie aan bovenge- noemde groep patiënten. In eerste instantie is het van belang om alternatieve mogelijkheden te onder- zoeken, zoals bijvoorbeeld het stoppen van de medicatie of het kiezen voor een andere toedieningsroute of geneesmiddel. Als dit niet mogelijk is kan overgegaan worden op het toedienen van vloeibare vormen van orale geneesmiddelen. Indien een vloeibare toedieningsvorm niet tot de mogelijkheden behoort dan kan gekozen worden voor het verkleinen van tabletten of openen van capsules. Het grootste risico bij het toedienen van ver- kleinde tabletten of capsules is verstopping van de sonde. In het eerste deel van dit handboek wordt algemene informatie gegeven over sondes en orale medicatie, waarbij allerlei meespelende factoren worden be- sproken. Ook wordt een beslismodel ter beoordeling van medicatie via de orale route aangeboden. Met behulp van de enteralialijst kan meer informatie worden gevonden over een specifi ek geneesmiddel. Via gestandaardiseerde methodes worden speci- fi eke instructies gegeven voor het klaarmaken en toedienen van de medicatie. Het is belangrijk dat precies volgens deze instructies wordt gewerkt om fouten en verstoppingen te voorkomen. De derde druk van het Handboek Enteralia is voor een deel aangevuld of ge- wijzigd. Mede dankzij tips van u, als gebruiker, is het mogelijk kritisch te blij ven kijken naar de inhoud van dit boekje. Voor uw reactie willen wij hartelijk danken, we hopen ook in de toekomst op praktische tips. handboek enteralia (cid:115) 2006 7 Voorwoord Zoals u wellicht heeft opgemerkt is de derde editie dit keer uitgegeven door Bohn Stafl eu van Loghum. Met deze samenwerking waarbij de Isala klinieken de inhoud en BSL de exploitatie verzorgen, is er een nieuwe impuls gegeven aan het handboek. In 2006 zal ook een PDA-versie van het handboek beschik- baar komen. Tenslotte wordt er ook gewerkt aan een webapplicatie met alle informatie uit het handboek. Veel gebruiksplezier toegewenst! Augustus 2006, Djoek Vogel Projectapotheker Thea Heijenbrok-van Herpen Ziekenhuisapotheker 8 handboek enteralia (cid:115) 2006 Met dank aan Hans Beukhof; internist-nefroloog-intensivist Hans Kieft; internist-intensivist Teun Bagerman, André Klappe; kwaliteitsmanagers Gerrie Knol; secretaresse Sake Boersma; voedingsverpleegkundige Gijsje Boeke, Liesbeth Bosma, Hans Harting, Peter ter Horst, Frank Jansman, JanCees van Niel, Gerben Veen; ziekenhuisapothekers Indra Chedoe, Mannes Geurts, Gabriëla Sabadi; ziekenhuisapothekers in opleiding Alle stagiaires van de afdeling Klinische farmacie van de Isala klinieken die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van dit boekje. handboek enteralia (cid:115) 2006 9 Belangrijkste punten Algemeen Bekijk bij patiënten met een sonde die orale geneesmiddelen krijgen de (on)mogelijkheden zorgvuldig. Gebruik hiervoor het beslismodel en de ente- ralialijst. - Voorkom het fi jnmalen van tabletten en het openen van capsules zoveel mo- gelijk. - Bij een andere toedieningsweg is de dosering per toediening en/of het interval vaak anders. - Lees voor het juist toedienen van geneesmiddelen bij patiënten met een son- de, de instructie “toedienen via de sonde”. Geneesmiddelvormen - Tabletten en capsules met gereguleerde afgifte niet fi jnmalen of openen. Pas bij het omzetten naar normale tabletten de keerdosering en doseerfrequentie aan. - Tabletten en capsules met een maagsapresistente coating niet fi jnmalen of openen, tenzij toegediend via een duodenumsonde. - Voorkom bij oraal toedienen van injectievloeistoffen verwarring met parente- raal toedienen. Het geneesmiddel zelf Er zijn 4 soorten risicovolle stoffen gedefi nieerd: - Reproductietoxische stoffen: fi jnmalen is mogelijk, ook door zwangeren. Bloot- stelling zo laag mogelijk houden (maatregelen beschreven in paragraaf 1.4.1). - Kankerverwekkende stoffen en mutagene stoffen: Blootstelling voorkomen. Fijnmalen, openen of delen is niet toegestaan. - Sensibiliserende stoffen: Handschoenen dragen bij het verwerken. - Stoffen met een slechte smaak: Deze kunnen gemaskeerd worden met een zoete smaak. Invloed van voedsel - Voedsel vertraagt de opnamesnelheid van een geneesmiddel. - Het effect van voedsel op de beschikbaarheid van het geneesmiddel varieert. Dit is afhankelijk van de eigenschappen van het geneesmiddel. 10 handboek enteralia (cid:115) 2006