Het dagboek als Camera Obscura Willem Oltmans bron WillemOltmans,HetdagboekalsCameraObscura.IndenToren,z.p.[Baarn]1988 Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/oltm003dagb01_01/colofon.php Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden. 4 Voormijnouders WillemOltmans,HetdagboekalsCameraObscura 5 Inleiding Mensenkunnenveel.Wetenschappelijkeentechnischekenniszijntotfantastische hoogtengestegen.Babieskomeninbuizentotleven.Vitaleorganenwordenals autoonderdelenvervangen.Anti-stoffenwordengekweektommicrobentebestrijden. Laborantenexperimenterenmeterfelijkeorganen.Mensleuteltaanplanten.Dieren wordensteedsmeertotgebruiksvoorwerpenverlaagd.Debeschermendeozon-laag wordtgeruïneerd.Pool-ijssmeltvroegtijdig.Zureregenvernieltdebossen. Onbezonnenvandalenkappendevoorhetleefmilieunoodzakelijketropische regenwouden.Oceanenfungerenalsmestvaalt.Zelfsbinnenzeeënwordentot dump-plaatsenvannucléaireafvalgedegradeerd.Vergiftigkwikverschijntinoesters enmosselen.De‘fall-out’vanChernobylmaaktehetafslachtenvanrendierenin LaplandenschapeninWalesnoodzakelijk.Radio-actievespinaziewerdmassaal vernietigd.SriLankaretourneerdeEuropesemelkpoeder.Vrijwelongemerktraken wemetzijnallensteedsgestoorderenverkerenhierdoorinsteedsgrotergevaar. Desleuteltothetvoorkomenvaneenfataleondergangligtinonshoofd,nergens anders.OntwerpenvoorbemanderaketvluchtennaarMarsprijkenopdetekentafels vandehemel-ingenieurs,terwijlwetenschappelijkonderzoeknaarderuimteonder onzeschedelnauwelijksaandachtkrijgt.Reedsjarengeledenwaarschuwdede psychiaterC.G.Jung,dathettechnischkunnendemensheidsteedsmeerineen worggreepkreegenwedaarbezigwarenonzeziel(psyche)vooraltijdteverliezen. Derageronddeelectronicadreigthetbreinnogmeernaardeachtergrondteschuiven. Zelfsdemeesteenvoudigehersenfunctie'salshetmakenvanberekeningenworden door‘idiotssavants’overgenomen.RobertYastrow,directeurvanNASA's WillemOltmans,HetdagboekalsCameraObscura 6 GoddardSpaceInstitutezeimeteverwachten,datcomputersindetoekomstmeer zoudenkunnenenslimmerzoudenzijndanmensen.‘Mind’-wetenschappenzijn vooralsnoglichtjarenachteropmilitaireenindustriëleresearch.Terwijljuist onderzoeknaarhetmentaalfunctionerenvanmensennooiteerdervanzulkeenvitaal levensbelanggeweestisalsnuweschijnbaaralleskunnen. Eendagboekbeschrijftdebelevingswereldvanéénziel.Menvindterdemeest accurateweergavevanwateenindividubeweegtinterug.Uitpersoonlijkenotitie's kunnenweleringtrekkentenaanzienvanhetverbeterenvanhetmanagementvan onsbreinenonsleven.Hoenauwkeurigerweonsherinneren,hoeeffectieverwe voordetoekomstkunnenplannen.Eenpsycho-biografiekàneenmethodeaanreiken, dieonsdenkeneenmeerrealistischestructuurgeeft.Aandehandvanmeerwaarheid omtrenthetverledenwordtdewerkelijkheidbeterhanteerbaar,zodatonze belevingswereldzichnietvoortdurendverliestinfantasieenonwerkelijkheid.Maar altedikwijlswordtereenwereldgeprojecteerd,dieernooitisgeweestennooitzal zijn.Aandelopendebandwordenwaanbeeldengeconstrueerd,waardoordikwijls eenlevenlangwordtgedachtengehandeldaandehandvanonwareengefantaseerde uitgangspunten.Wekunnenvanonzeaantekeningenlerenwaarheidenrealiteitals pragmatischeoptiesaanonsdenkentoetevoegen.Wanthoedikwijlsdruktnietde overbagagevaneenverwardentumultueusverledenloodzwaaropde‘mind’,die hethedenmoetverwerken?Hoedikwijlswordtbesluitvormingdooronwareen getroubleerdeherinneringenverwardenvertekend?Eendagboekfunctioneert hogermatecorrigerendenzaldeopholgeslagenverbeeldingtotdewerkelijkheid kunnenterugroepen. DezezomereninhetnajaaropreisinSuriname,Frans-GuyanaenZuid-Afrika hebikhetnutvanhettrouwbijhoudenvaneenlevens-cahierproberenteanalyseren. Ikweetuitervaringdatdagelijksenotitieseenonmisbarebijdragevormenbijhet onderzoeknaarmeerwaarheidenwerkelijkheidbijhethanterenvande‘eigen-Ik.’ Amnesiaschijntonslottezijn.Of,zoalsSantayanaheteensformuleerde,‘Bynot rememberingthepast,wearecondemnedto WillemOltmans,HetdagboekalsCameraObscura 7 repeatit.’ Totenmet1987hebikzestienjaarnaarMoskouopenneergereisdenmeende enigepassagesaanhetGorbachevisme,datdewereld,enhaar‘minds’,indegreep schijnttehouden,temoetenwijden.HetMarxisme-Leninismesluiptopdetenen naareenwerkzameeconomie,of,zoalsdeLondon‘Economist’hetuitdrukte,de privatiseringvanMarxisbegonnen.HoeschakeltmenovervanprimitiefStalinisme opeen‘flirtation’metkapitalisme?Nàalhetspectaculairrampzaligeadvies,datde afgelopenzeventigjaarvanuithetKremlinnaarAzië,AfrikaenLatijns-Amerikais uitgewaaierdisthansdandemanvan‘aggiornamento’inMoskouopgestaan,diede ‘nieuweMarxistischemens’-welkenetzominalsdenieuwe‘communistischemind’ ooittotstandisgekomen-weerzoumoetenproberenteontmantelen.In psycho-historischetermenvertegenwoordigtMikhailGorbachevdenieuwsteSovjet ‘groeps-fantasie’.Naarhemwordtuitgezien,inhetduelmetWashington,het Pentagon,deC.I.A.enWallStreet,omdegedegenereerdeMarxistisch-Leninistische revolutiemiddelseennieuwerevolutietesauveren.‘Thegroup-trance,’schreefde psychohistoricusLloyddeMauseeens,‘containsallprimaryprocessattributesof individualdelusionalthinking,usingmanymechanismsofwhattheMelanie Kleinianschoolcallstheparanoid-schizoidposition,butwiththeillogicalthinking confirmedevenfurtherbygroupconsensus.’Lloyd,sedertjareneenpersoonlijk vriend,vanwieikveelleerdeindezesector,beslootmet:‘Thisiswhygroupcraziness issomuchmorepowerful-andlessstudied-thanindividualcraziness.’ SeaPoint,Kaapstad,December1987. WillemOltmans,HetdagboekalsCameraObscura 9 ‘C'étaitsonâmequej'aimais:et,cetteâme,jen'ycroyaispas. ‘Jenecroispasàl'âmeséparéeducorps.Jecroisque,corpsetl'âme,c'estmême chose,etque,lorsquelavieducorpsn'estpluslà,c'enestfaitdesduexàlafois... Jecroisàleurinévitabledépendence.Alorsjepeuxbiendirequel'âmeseule m'importe:maisellenepeutseproduireetsemanifester,queparlecorps.Etc'est parcelui-ci,endépitdetoutmysticisme,quedevientpossibletoutemanifestation del'amour.’1. 1. ‘Journal:1939-1949’,BibliothèquedelaPleiade,1e15Mai1949,page337. WillemOltmans,HetdagboekalsCameraObscura 11 [Het dagboek als Camera Obscura] Alicewaservanovertuigd,daterindewereldachterhaar‘looking-glass’ookinde toekomstkonwordenherinnerd.Dekoninginzoueengilgevenvóórzijdaadwerkelijk indevingerwerdgeprikt.Kabouters,dienietinLewisCarroll'ssprookjeslandleven, zijnopderealiteitaangewezen.Wijblikkenalléénterug,waarbijweonsamperde beslissenderol,die‘zichherinneren’eenlevenlangspeelt,bewustzijn. WilliamBradburyomschreefhetgeheugenals‘demeestessentiëlefunctie’van dehersenen.2. Wanneerweonsnietszoudenkunnenherinnerenzoudenwegeen ‘eigen-Ik’kennen.Zonderervaringentekunnenopbergenenlaterweertevoorschijn halen,zoudenweonzeeigenlevensgeschiedenisnietkennen.EenEgoiszonderdie wonderlijkemachinerieinonshoofdonbestaanbaar.Onzedenkwereldbestaatbijde gratievanhetgeheugen,terwijlditorgaanvanhetcentralezenuwstelselnujuist beruchtisomzijnonbetrouwbaarheid,metallerampzaligegevolgen,dieditmet zichmeebrengt. Eendagboekvertelteenleven.Hetzal,wanneerhetconsciëntieusen gedisciplineerdwerdbijgehouden,eenauthentiekeweergavezijnvandepermanente dialoogmetonzeinnerlijkestem.Vanafhetontwakenvanonsdenkenzijnwein discussiemetonsZelf.Eenlevens-cahierverhaaltdeIk-conversatiemetdezeeerste enmeestintiemelevenspartner. Eendagboeksteltonsinstaatomnaarwaarheidteonthouden.Deschrijverkan ervaringensteedstoetsenaandewerkelijkheidvantoen.Fantasieenrealiteitzijn zonneklaarvanelkaartescheiden.Mensenontlenennamelijkeenleven 2. ‘TheMysteryofMemory’,Lifemagazine,November12,1971,pages66-76. WillemOltmans,HetdagboekalsCameraObscura 12 langonwareherinneringenaaneenkrakkemikkigfunctionerendgeheugen.Intussen levenzijmetdeillusieabsoluutzekertewetenhoehetwerkelijkisgeweestendenken enhandelenopbasisvanvalsepremissen.DepsycholoogDanielGolemanschreef eens,‘Wetenschappelijkonderzoeknaarpersoonlijkeherinneringenheeftaangetoond, hoezichherinnerenwordtbeïnvloeddoorkrachten,dieeroplosfantaseren,die vervalsenensomsbeeldenuitwissen,diejuistonlosmakelijkmetdepsychezijn verbonden.’3. Denken,laatstaandenkenoveronszelf,envervolgensbesluitenaandehandvan onwareinformatie,brengtonsvoortdurendverdervanhuis.Hoewetenwezozeker, watweveronderstellenabsoluutzekerteweten?Wegaanbovendienopmeningen vananderenaf,diedikwijlsnietwordengecontroleerd,ofwaarbijweonsnietineen positiebevindenomdewaarheidervannategaan.Watmediaendetelevisie voorschotelenwordtmaaraltedikwijlsalswáárgeregistreerd.Ergenszekervanzijn zoudeuitkomstmoetenzijnvaneenobjectiefonderzoeknaardewerkelijkegang vanzakenindewerkelijkewereld.Inplaatsdaarvan,wordteralsvanzelfsprekend vanuitgegaan,datookdooranderenmetovertuigingverkondigdemeningengebaseerd zijnopnuchterdenken.Indepraktijkgebeurtnietsvanditalles.Aandelopende bandwordenwemisleidenmisleidenweonszelfmetverzinselsenemotionele drogredenen,waardoorwezekertendeleovereenpakketmeningengaanbeschikken, diegeheelofgedeeltelijkonwaarzijn. Kennisisalléénwaarachtigekennis,wanneer‘zeker-weten’opdewereldende werkelijkheid,zoalsdezezijn,isafgestemd(Kant,Popper).Derelatieindepsyche tussenrealiteitenwetenisdanookvaneminentbelang.IkontdekteditinIndonesië (1956-1957)toenikpasenkelejarenjournalistwas.IncontactenmetIndonesiërs deedikvooreensenvooraltijddeervaringopomnooitmeeraftegaanopin koorzangverkondigdemeerderheids-oordelenvandepolitiekofdemediathuis.Nà watikinJakartabeleefdezou 3. ‘Inmemory,peoplere-createtheirlivestosuittheirimagesofthepresent,’‘TheNewYork Times,’‘ScienceSection’,June23,1987,pageC-1. WillemOltmans,HetdagboekalsCameraObscura 13 ikmijvoortaanuitsluitendlatenleidendooreigenwaarnemingmeteenextra toegevoegdmechanismeomopmijnhoedetezijnvoormogelijkevooroordelen,die ikvanelderszoukunnenhebbenmeegenomen. EenmeningoverdepolitiekehaalbaarheidvanhetdoorJosephLunsendeKamer gevoerdeNieuw-Guineabeleid,zoualléénverantwoordzijngeweest,indienmen zichinDenHaaggrondigzouhebbengeoriënteerdoverdeontwikkelingenin Indonesiëenhetdenkenvandetegenpartij.Ditgebeurdedusniet.Naaronzein JakartagestationeerdediplomatenwerdnietgeluisterdenwanneerMinisterLuns Indonesiërsontmoette,verkondigdehijluidzijnmeningzonderteluisterennaarwat zijhaddentevertellen.Ikben,daarentegen,éénjaarlanginIndonesiëgaanwonen, leerdePresidentSukarnoendiensnaastemedewerkersuitstekendkennenenbevond mijsedert1957ineenpositieommetkennisvanzakeneengefundeerdoordeelte kunnenhebben.Ikverkondigde,datdeNieuw-GuineapolitiekvanLunshaar faillissementtegemoetging.Ditwasgeenbijzondereverdienste.Hetwasslechtseen logischekonklusienàhetverkennendedenkwerk,zoalshetdejournalistbetaamt,te hebbenafgerond.Vijfjaarlaterzoudevoorspellingwordenbevestigd,metde onvoorwaardelijkeoverdrachtvandePapoea'saanSukarno. TenaanzienvanhetconflictSuriname-Nederlanddreigtietsdergelijkstegebeuren. InplaatsvandatHaagsebesluitvormerszichaandeanderezijdevandeperimeter terdegeinformeren,inbegrepennaardewaretoedrachtvande15moordenin December1982,wordteropemotionelegrondenoplosgeoordeeldenabusievelijk vanuitgegaan,datdatgenewatmenzozekerweetvoor100procentwááris.Ikheb mijnlesinIndonesiëgrondiggeleerd.Sedert1983hebikmijterplekkeeeneigen oordeeloverhetSurinaamsevraagstukaangemetenenCommandantDesiBouterse eneenaantalvandiensnaastemedewerkersuitstekendlerenkennen.Indegrond vandezaakzijnzijvriendenvanNederland,maardatwilmeninDenHaagniet publiekelijkerkennenomnietmetdeongeïnformeerdeemotionelewan-meningen vanhetgrotepubliekinbotsingtekomen.Mengeefterdevoorkeuraanrondte darrenineenpoelvan WillemOltmans,HetdagboekalsCameraObscura 14 aberratiesenwaandenkbeelden.Intussengaanhierdoor,alsinIndonesië,bandenmet Suriname,diein300jaarwerdenopgebouwd,voorgoedverloren.Bijherhaling, ookoptelevisie,wordtmijgevraagd,hoeikhetarrangeerdebijSukarnoofBouterse binnentekomen.Hetantwoordiseenvoudig.Ikgeloofàpriorigeenwoord,wat NederlandsepoliticioverSurinameuitkramen,nocheenletterindemedia,nochéén uitzendingvanRadioNederlandWereldomroep,4.overwatzichinSurinameafspeelt. Danbeginje,wanneerjenaarParamariboreistmeteenschoneleienloopjegerede kanseenrealistischekijkopdesituatietekrijgen.Deezelsthuiszienjedanalseen soortcollaborateurmetSukarnoofBouterse,maardatiseenanderemisvattingdie zich,gegevendatermeertijdverstrijkt,vanzelfcorrigeert. De‘mind’heeftdenegatieveneigingomzichafteschermenvoorinformatie,die instrijdismetreedsgevormdemeningenenovertuigingen,omniettesprekenvan de‘communisopinio’vanhetgrotepubliek.InAmerikawordtditafweer-mechanisme omschrevenals‘dimmingawareness.’Eenandereterm,ontworpendoordepsychiater, RobertjayLifton,is‘psychicnumbing,’eenvormvanpsychischmurwworden.De moordopJ.F.K.zetteAmerikanogopzijnkop.BijhetdoodschietenvanRobert KennedyenMartinLutherKingwasdedeiningalaanzienlijkmeergeluwd.Men wasaanmoord-aanslagenoppolitiekeleidersgewendgeraakt.Mentale afweermechanismenscheppen‘blindspots’indepsyche.Menzouookkunnen zeggen,dathetverslappenvandeoorspronkelijkeemotieseenzonevangeblokkeerde enverminderdeaandachtvoordewerkelijkheidcreëren.Chernobylveroorzaakte mildepaniek.Devolgenderampmeteenatoom-centralezalminderophefdoen ontstaan. ‘Dimmingawareness’en‘psychicnumbing’leidenmedetotstuurlooszelf-bedrog. Desillusionairebeeldenoverderealiteitvormeninhetbreineensetemotionele fabels,die 4. ZonderditmetmijteverifiërenzonddeWereldomroepeinde1987naarZuid-Afrikauit, ‘Oltmans,diethansindatlandwoont,’IkwoonindeV.S.,dusweetmetzekerheid,datde herenvandeW.O.onzinverkopen. WillemOltmans,HetdagboekalsCameraObscura