R. MªDE AZKUE DJCCJOM:QJO VASCO -ESPMOL-FRA:NCES INTRODUCCION DE LUIS MICHELENA EUSKALTZAINDIA BILBO 1984 R. MªDE AZKUE DlCClO:NA:QJO VASCO -]SPA~01- FRA:NC]S INTRODUCCION DE LUIS MICHELENA EUSKALTZAINDIA BILBO 1984 AURKIBIDEA ATARI GISA,Fr. Luis Vil/asante, Euskaltzainburua 9 ESTUDIO SOBRELAS FUENTES DELDICCIONARIO DEAZKUE,LuisMichelena 17 Eskeintza ....•................................................................................................. 19 Bibliografia.................................................................................................... 21 1. Azkue y lalexicografiavasca 23 2. Bases paraunarevisióncritica............................................................................... 33 3. ElSuplementode Larramendi.......................................................... 41 Preliminar 43 4. Los Suplementosde Araquistain , , '" ... 79 Advertenciafinal.. 87 CODICILO DE 1983, Luis Michelena 89 LEXICO DEL ESTUDIO SOBRE LAS FUENTES DEL DICCIONARIO DE AZKUE 91 DICCIONARIO VASCO-ESPAÑOL-FRANCES,R.M. deAzkue.Tomo1 107 DICCIONARIO VASCO-ESPAÑOL-FRANCES,R.M. deAzkue.TomoII 717 ATARI GISA Fr. Luis Villasante Euskaltzainburua ATARI GISA Noizbait, urtepila kanpotik ibiliondoan, bere etxera datorAzkue-ren Hiztegia. Eus kaltzaindira esan nahi dut. Poz hartzeko eguna da, seme galduaren etorrera izan zen bezala. Hiztegi honekeuskal kulturan bereganatu dituen ospea eta itzala ez dakienik ez da. 1905-6. urteetan agertzen da. Urte muga hau mugarri antzo hartu beharko dugu. Ordura arte, euskara landu nahi zutenek ez zuten eskuen artean hiztegifldagarririk. Larramendirena zen, noski, gehienik erabiltzen zena. Baina hiztegi horretan, jakina denez, nahas-mahas emanak daude hitzjatorrak eta asmatuak, hemengoak eta hangoak, inolazko abisurik irakurleari eman gabe. Bazen, Larramendirenaz gainera, beste hiztegi rik ere, baina horietarik asko, edo argitaragabe zeuden, edo gehiago edo gutiago Larra mendirenetik kutsatuak zeuden. Horregatik, hiztegi on baten behar gorria sumatzen zen. Ez da, bada, harritzeko, Azkuerena agertu zenean, halako poza, eragina eta zirrara piztu bazuen. Txundidura, espantua eta harridura, eta etorkizun arrai baten itxaropena: horra hiztegi honekeuskal tzaleongan sortarazi zituen sentipenak. Harridura honen lekukotasunak aldi hartako euskalari eta euskal idazleengan aur kitzea ez da zaila. Hona hemen ale bat edo beste: Eusko Ikaskuntzaren Oñatiko Batzarrean (1918. urtean), Aita Olabide honela min tzatu zen: "La obra lexicográficade este último [Azkuel, sobretodo, bastaparainmortalizar su nombre. Cuanto másla estudio ylarevuelvo, más grande me parece. Aquello noeselóbo lo dela viuda, no es la brizna aportadaporlahormiga;eselcaudalmajestuoso, querecoge de todas las vertientes de nuestra cuenca lingüística aguas corrientes y estantias, puras y turbias, pero siempre fértiles, abundosas y aprovechables. Increíblequeaquello seaobrade un hombre solo, aunque ese hombre sellame Azkue, como pudierallamarse legión. Leyen do yo en Líttré, la historiaíntima de sus veinte años de gestación de Su célebre diccionario francés, he podido adivinar qué interesante seria una conferencia en que Azkue hiciese en voz alta examen de conciencia de sus trabajos lexicográficos desde el punto y horaen que los emprendió hasta que corrigió las últimas pruebas de su ínmortal diccionario" (1). Orixe-k, berriz, Euskal Esnalea-n ateratako euskalliteraturaren kondairan, hau dio: "Azkue R. M. Euskaltzainburuaren Iztegia dugu euskera onaren iturri, ta euskera lanak niori ez diote egitez oni adina zor, eragítez Arana-ri badiote ere" (2). Eta Orixe berak, oraino, Azkue-ren hil-berria ematean: (1) OLAVIDE: "Lexicología y Lexicografia", in Primer Congreso de Estudios Vascos, p. 451. (2) ORIXE: "Euskal literaturaren atze edo edesti laburra", Euska/ Esna/ea (1927), 250. [O-III] 11 "Iztegi aundia gizon sail batek egiteko lana zan, Olabide zanak ziona: bañabakarrak egiña, lainkoak dakin aiña nekerekin. Berrogei ta amar urtez beitik euskeraz idatzi dugu nok, arenean ikasi dugu, ta Iztegi ortara iotzen dugu argitasun-zur" (3). • • • Azkue berak, "Prólogo" delakoan, ematen digu berri zenbait. 15 urtetako lana izan omen zen. Gazte denborako lana, alegia.Azkue beresasoirikederrenean zegoen. Eta dena beharko, honelako ekintza bati buru emateko. Ordura arteko hiztegiak-Larramendirena batez ere- baztertu, eta hutsetik hasi behar izan zuen obra bat zeharo berria egiten. Iturrietarajo zuen zuzenik, hots, euskaldunengana etaeuskaraz idatzitako liburueta ra. Hiztegian Kortaitz hitza begiratzen badugu, honako ohar hau aurkituko dugu: "Con ocasión de estapalabra concibióelautorla idea de reunir a vascos de diversas localidades que autorizasen esta obra". Eta hala egiten zuen. Zahartegietako gizon eta amona zaha rrekin biltzen zen eta horien ezpainetatik ikasitako hitzakjasotzen zituen. Ibilaldi luzeak ere egin behar izan zituen gure herri, herrixka eta auzoetan barna. Ugastegi hitzean dioena guztiz salataria da: "Entre Araoz y Ozaeta hay un barrio llamado Ugastegieta, 'los manantiales',y lo es en efecto". "EntreAraozy Ozaeta". Muga keta hau, auzo hori non dagoen esateko, guztiz bitxia da eta mendiz ibili denak bakarrik egin dezake. Aretxabaletakoauzoa (edo azpi-auzoa)da Ugastegi(nik betientzundut hola, eta ez Ugastegieta). Segur aski, Azkuek Araoztik Arabako Ozaeta-ra mendiz egin zuen bere txangoa, auzo horretatikpasatuz. Elgea-ko (Araba) lankide baten izena ere ematen digu (4). Gaur herriska hau oso mendratua dago eta euskaraz dakienik ez da bertan. Euskal idazle zaharren liburuak ereaztertu zituen Azkuek, beroien hustuketa eginez. Euskal literatura zaharra ez da ugariegia, noski, baina hala ere azterketa hau -euskalki guztietako liburuak hustutzea-, gizon bakar batek egiteko lan eskerga da. Ipar Euskal Herria eta hango literatura ez zuen inondik ere alde batera utzi edo gutietsi gure Azkuek. Pierre Charritton jaunak Bordeleko Unibertsitaterako egin duen tesian ikusten da nola Azkuek har-eman estuak izan zituen Iparraldeko euskaltzaleekin eta bai hango bereko euskaldunekin ere (5). Kemen eta adore handikogizona zen Azkue, eta beresasoirikhoberenean zen, Hizte gia taxutu zuenean.Lehenaipatu dugun "Prólogo"ariumoreadario aldeguztietarik, umo rea, eta euskararenganako maitasun gartsua. Zintzoa da, gainera, Azkuebere lankide eta berri emaileen izenakjartzen, hitzaketapasarteaknondikhartuakdiren esaten, atzerriko euskalariekin euskaldunok dugun zorra aitortzen, eta abar. Euskararen batasunaren arazoa ere behin baino gehiagotan aipatzen du "Prólogo" horretan (6). Eta bai Euskararen Akademiarena ere (7). Artean asmo batbesterik ez zen Akademia hori, baina Azkueren gogoan bizi zen jadanik. Mitxelenak esan du (Estudio sobrelas fuentes del diccionario de Azkue)euskaldunak txunditurik gelditu zirela Azkueren hiztegiaz, zoramenez itsuturik bezala, beronengan fidantzia osoa ipintzeraino. Eta hori ez dela on, ezen hiztegiak ez digu baimenik ematen iturrietara ez joateko. Denboraren joanaz -nola ez?- ikusi dira hiztegi honetan zenbait muga eta huts.· Argitaraberri ditu Idoia Estornes-ek Unamunoren bi eskutitz (1919. urtean eginak). Batean honela dio: "También tengo ganas de criticar el método vicioso con que Azkue hizo su dicciona rio metiéndose a seleccionar y a excluir aquel elemento de origen latino que hay en el (3) ORIXE: "Azkue il da (G. B.)", Euskera (1953), 29. (4) Ikus Prólogo, XI. orrialdean. (5) P.CHARRITION:"PierreBroussain.Sacontributionauxétudesbasques".Ikus 184etaondokoorriak.Charritto nek dio Broussainenizenabestelaguntzaileaskoren artean aipatzenduelarik Azkuek,laguntzahura mendreaizanzela pentsadaitekeela,etaegiaezdelabaterehala.AgiangauzaberaesanbehardaKirikiñozere.Oroitnaizzeridatzizidan behinhonenalargunak.EsatenzuenberegizonakaskolagunduziolaAzkuerihiztegian,bainagerohoriezdelaagertzen. Haatik, Kirikiñoren izena (Bustintza) aipatzen du Azkuek; hori bai, beste laguntzaile askorenen artean erdi galdua. (6) Ikus p. XXVI eta XXVII. (7) Ikus p. XXI. 12 [Ü-IV] vascuenceque por ser antiquísimo se ha asímilado aél. Porqueluegodeexcluírgolda ri por ej. o gauza o errege se admite mendi que pudiera ser del mísmo orígen" (8). Bide beretikjoango da Eusko Ikaskuntzako IlI. Batzarrean (Gernikan 1922. urtean) Altubekegingo dion kritika ere(nahiz eta kritika horretanAzkueren eta haren hiztegiaren izenikespreskiez aipa). Lhanderen hiztegigileekere(J926. urtean)esaten diguteerdarati ko hitzen arazoan ez direla Azkue bezain hertsiak (9). Gainera, hiztegi hau agertu zen denboratik honera gauza berriak azaldu dira -or duan ezezagun zirenak-, dokumentu zahar batzuk orduan baino hobekiago aztertuak ditugu,jakite iturriedo tresnakugaritudira (nahiz etaezgehiegi). Horregatik ez da mires teko zenbait huts eta akats hiztegi honetan aurkitu bada. Esate baterako, askotan hitz baten barnean nahas-mahas ematen dira adiera guztiz desberdinak, bi hitz desberdin (edo bi baino gehiago) direla ohartu gabe. Adibidez, Laíno hitzaren barnean datoz biadiera hauek:1.° "niebla", 2.° "sencillo, cándido". Baina hemen ez gaude, segur aski, hitz baten bi adieren aurrean, bi hitz desberdinen aurrean baizik. Honelakorik asko dago hiztegian. Gizonak zer bilatzen duen, eta, gehienetan, hura aurkitzen du (edo aurkitu uste duJo Ene iduriko,Azkue, hiztegiaegitean, urrezkopitxiezkutuen bila zebilen.Jatorrizkoa dena, autoktonoa dena, aurkitu nahi zuen eta argitara atera. Liburuetako euskara ere estima tzen zuen, noski, baina agian ez hainbeste. Guti asko kutsatua zela iruditzen zitzaion. Ahozko euskara ere kutsatua zen, baina, agian,euskaldunen ezpainetatik, hornunbaiteta ko zoko urrunetan bizi diren euskaldun garbien ezpainetarik uste zuen posible zela pitxi ezezagunakjasotzea, hots, gauzak izendatzeko euskarak izan behar zituen hitzjatorrak, eta orduan horiek sarraraziko zituen, kanpotikoak baztertuaz. Hitz asmatuak ez ditu onartzen Azkuek. Bere hiztegian ez die sarrerarik emano Hitz zaharrei edo ahazturik daudenei, bai. Eta batez ere, ibiliko da hitz jator garbien bila. Honelako aurkikuntza bat bezala eskainiko digu amarl, fruítu-ren ordez esan beharko li r::arekeena; baina hitz hori Mendigatxa-ren pasarte bat gaizki ulertzetik atera du; "ira fro"bat bqizikez da, beraz. Soin ere gorputz dela esaten digu Azkuek, bainaoinarrisendo :sube. dirudienez. Margo, kolore-ren ordez sartu nahiko digu. üihu hitzean hau dio: "3.° (e?) canto. No sésiesvozpopular;porlo menos, es muypropia".Azkuekesan nahidu eus karak izan beharduela berealtxorreko hitz batkantu-ren ordezerabiltzekoa, eta haupro posatzen digu. Juntagailutzat erabiltzen diren anaforikoguztieigorroto die, erdareneragi nez hartu direla uste duelako, etab. Hiztegian ageri denjoera hau literaturarapasatuko da, eta hala sartuko dapurismo mota bat, Aranarena ez bezalakoa, baina hizkuntzaren barnean bereizkeriakegiten ditue na eta, azkenfinean, herriko euskaratikgehiago edogutiago aldentzen dena. Eta askotan erdaratiko hitz bat ordezkatzekoproposatzen duen hitza, gerojakin da bera ereerdaratik zetorrela! Horrela, euskaran erro luzeak bota dituzten hitzak zokoratu edo bigarren mailan utziko ditu askotan. Eta beste batzuk, aldiz, errorik ez dutenak, edo, izatekotan, guztiz erkina dutenak, lehen tokian jarriko. Altube izango dajoera honen kritikaririk handiena. Eusko Ikaskuntzako IlI. Batza rrean argi eta garbi ezarriko du zein den hiztegigilearen egitekoa. Ez ditu hark hitz guz tiak maila bereanjarribehar. Maiztasunari, zabalerarieta hitzak hizkuntzan duen erroz tapenari behar dio begiratu. Zenbat eta erabiliago den hitz bat, zenbateta sustraisakona goa duen hizkuntzan, orduan etajatorragoa da hitz hura, edozein tokitatik datorrelarik ere (JO). Altubek asmatu eta bataiatuko du kontu hontan argi handia egotzi duen bereizpen zoriontsu hura: Alegia, gauza bat dela erdal hitza eta beste bat, zeharo beste bat, gero, erdaratiko hitza. Erdaratiko hitza euskal hitza izan daiteke, eta da, euskaran erro sako nak baldin baditu (J1). (8) 1000A ESTORNES ZUBIZARRETA: "Dos cartas de Unamuno a Angel Apraiz",inPiarresLafitte-rí Omena/dia, 1983, 771. a (9) "Notons, ce sujet,que, pourl'emploides mots d'origineromane, nous avons été moinsexclusifsqu'Azkué", Dictionnaire Basque-Fran~ais, Introduction, p. XXIII. (10) ALTUBE: "Euskal itz barrijak", in Uf Congreso de Estudios Vascos, p. 78. (11) Ikus Euskera I (1920), 2. zenbakia, 44-54. [O-V] 13 Azkueren eraginez sortutako desbiderapena zuzentzen saiatukoda bere indarguztiez Altube,' baina, iduriz, ez zuen, urte haietan behintzat, arrakasta handirik izan. • • • Azkueren hiztegiak zehazki esaten digu zein euskalkitakoa den hitza, eta hitz hori euskalkiaren hedaduraguztian erabilia ez denean (edo, alderantziz, euskalkibateanbaino gehiagotan erabili ohi denean), zein alderdi edo eremutakoa den ere bai. Hau da hiztegi honen dohainetarik baliotsuenetako bat. Alde honetatik begiratuz, Añibarro izan zuen aitzindari,' baina honek, batetik, ezzuenIparraldea aztertu, eta, bestetik, xehetasunetanez da Azkuebezain zehatza eta aberatsa;eta, gainera, garaihartanagertugabeazegoen(Az kuek Zarautzen ikusia zuen arren) (12). Biltzaile izan zela oroz gain Azkue esan izan da, eta egia. Herri baten hilburukoa jasotzeko berariaz hautatua (Tovar-ek esandako hitz bat gogoaraziz). Hiztegia, Kantute gia, Morfologia, Euskal Herriaren Yakintza:horra lau bilduma handi, zein baino zein esti magarriagoak, Euska/ Herri zaharraren ondasuntegi edo kutxa direnak. Etxetik zuen Azkuek hortarako grina. Ama, iturri paregabea omen zen esaera, hitz eta holakoetan. Aita, berriz, euska/olerkaria. Gogoan dut noiz eta nola ezagutu nuen lehen aldiz Azkue (aurpegiz, ezen liburuetarikezaguna nuen lehendik). 1946. urtea zen. Comillas-en kurtsoa bukatu eta, Lekeitiorajoan nintzen egunpare batpasatzera ahaide batzuen etxera (Fres nedojaunagana). Hark esan zidan: "BiharAzkueikustenjoanbehardogu. Neuk lagundu ko deutsut. Udaldiapasatzen etorria da". Ni lotsa nintzen eta uzkur, baina berakbultzatu ninduen. Gelan bere aitaren irudia zeukan, itsasontzi kapitainaren apaingarriezjantzia. Gainera dezagun, baita ere, Elizakapaiz kargu loturazkorikezziolabehinereeman, eta hala burutu aha/ izan zuen bere bilketa lan harrigarria. Bizkaiko Diputazioarieskerrakatera ahalizanzuenHiztegia.Mila etabostehunale takoa izan omen zen argitalpen hura, eta oraindikAzkue hilzenean agortu gabe zegoen. Kontuan edukibeharda garai hartan oraindikeuskalestudioakgutiaitzinatuakzeu de/a, gauza hauetarajarriak zirenak oso gutti zirela. Euskalliburueksalmenta urria iza ten zuten (deboziozko liburu batzuk edo, izan ezik). Entzuna dut inoizEjerzizioakegitera Foruko Frantziskotarren komentura erretiratu zela Azkue zenbait egunez; eta gero, alde egiterakoan, ostatu saritzat bere Hiztegia eman zuela. Euska/tzaindiak-eta EuskalHerriak- ez dio oraindikAzkueribeharbezalakoome na/dirik egin. Eta egin beharko dio egunen batean (13). • • • Azkueren hiztegia agortu zen bezain laster, Euskaltzaindiak erabakia hartu zuen: beharze/a hiztegihoribir-argitaratu, bainagaurkotua, etagaurkotzelan horiMitxelenari egotzi zion. Bir-argitalpen hura, ordea, uste baino gehiago /uzatu da. Mitxelena jaunak orain ere lanean dihardu, baina gaur badakigu honen hiztegia ez delajadanikAzkuerena izango, beste lan berri bat baizik. Horrek ez du esan nahi, bestalde, Azkuerenarentzatez dela gehiago tokirik izango. Horregatik, Azkuerena, ut sic, den bezala, bir-argitaratzen dugu, aitzinean Mitxelenaren azterketa bat duelarik. Mitxe/enaren hiztegia ager dadin arte, eta baigero ere luzaroan, segur da Azkueren hiztegiak ez duela gure artean bere itza/a eta aginpidea galduko. Fr. Luis Villasante Euskaltzainburua Arantzazun, 1983, Ekainak 6 (12) AÑIBARRO, VocesBascongadasDiferencialesdeBizcaya.GuipúzcoayNavarra; EdicionesdelaCajadeAho rros Vizcaína, Bilbao, 1963. (13) Euskaltzaíndiak 1957.urteanomenaldibateskeinizionAzkueri,etaordukohitzaldiaketaAzkuerengutunde giko eskutitz asko urte hartako Euskera zenbakianjasoak daude. 14 [o-VI]