Universiteit Gent Academiejaar 2014-2015 DE KRACHT VAN APPLIED THEATRE ALS CULTUREEL VERZETSWAPEN Een onderzoek naar de toepassing van Applied Theatre in het Midden-Oosten Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, voor het verkrijgen van de graad van Master, door Saar Patyn (01205494) Promoter: prof. Dr. Christel Stalpaert INHOUDSTAFEL WOORD VOORAF INLEIDING HOOFSTUK 1: HET THEORETISCHE VELD ................................................................ 9 Applied Theatre: een internationaal discours .............................................................. 9 Applied Theatre: een definitie ..................................................................................... 9 Applied Theatre: (kind)vluchtelingen als doelgroep ................................................. 12 Liminaal burgerschap ......................................................................................... 15 Applied Theatre en conflict: een definitie ................................................................. 17 Conflict en trauma .............................................................................................. 21 Conflicttransformatie ......................................................................................... 23 Conclusie ................................................................................................................... 26 HOOFDSTUK 2: HET PRAKTISCHE VELD ................................................................ 27 Rolverdeling .............................................................................................................. 27 De facilitator ....................................................................................................... 27 Spect-actor .......................................................................................................... 29 Een interessante uitdaging ......................................................................................... 29 Storytelling ................................................................................................................ 32 Applied Theatre en storytelling ................................................................................. 34 Playback Theatre ................................................................................................ 37 Evaluatie .................................................................................................................... 41 Formele en informele evaluatie .......................................................................... 43 Summatieve en formatieve evaluatie ................................................................. 44 Evaluatiecriteria ................................................................................................. 44 Een reflecterende praktijk .................................................................................. 44 Conclusie ................................................................................................................... 45 CASE I: Applied Theatre in het Baqa’a vluchtelingenkamp (Amman - Jordanië) ... 48 2 CASE II: Applied Theatre in het Aida vluchtelingenkamp (Bethlehem) ............ 60 CASE III: Applied Theatre workshop met allochtone Afghaanse vrouwen ............. 72 HOOFDSTUK 3: CASE STUDIE - THE FREEDOM THEATRE ................................. 81 The Freedom Theatre: Applied Theatre .................................................................... 86 Suicide note from Palestine (2013) ........................................................................... 88 Fragmenten ......................................................................................................... 89 Actors of resistance: in samenwerking met The Freedom Theatre ........................... 92 CONCLUSIE .................................................................................................................... 96 BRONVERMELDING 3 WOORD VOORAF Graag wil ik alle mensen bedanken die hebben bijgedragen aan de realisatie van deze masterproef. Zonder hun hulp en steun zou onderstaand resultaat nooit verwezenlijkt zijn. Een speciaal woord van dank gaat uit naar mijn promotor, professor Dr. Christel Stalpaert, voor het aanbrengen van de nodige literatuur en inzichten. Ook wil ik mijn ouders bedanken voor de steun en het vertrouwen. 4 INLEIDING Deze masterproef is een verderzetting van een onderzoekspaper die dieper inzoomde op het discours van Applied Theatre, een overkoepelende term voor verschillende vormen van theater die voor ogen heeft om sociale verandering te bewerkstelligen. Of het nu gaat over ‘Development Theatre’, ‘Community Theatre’, ‘Theatre of the Oppressed’, ‘Prison Theatre’,... in alle toepassingen worden de grenzen tussen performer en toeschouwer uitgedaagd. Het gaat hier vooral over een actieve deelname waarbij “the public participates to adapt, change or correct a situation, an attitude or a behaviour that is developed during the show.”1 De reeds aangehaalde theorie uit de onderzoekspaper wordt in deze masterproef verder uitgediept en getoetst aan praktijkvoorbeelden. Als rode draad worden drie belangrijke publicaties gebruikt: - Applied Theatre, creating transformative encounters in the community van Philip Taylor. Een verkenning van het discours vol handige methodes en voorbeelden. - Performance affects, Applied Theatre and the end of effect van James Thompson. Een uiteenzetting over de toepassing van Applied Theatre in ramp- en oorlogsgebieden. - The Applied Theatre reader van Tim Prentki en Sheila Preston. Een bundel case studies uit verschillende werkvelden binnen de Applied Theatre praktijk. Deze bronnen worden verder aangevuld met secundaire literatuur, vooral bestaande uit artikels en rapporten. De case studies beslaan een groot onderdeel van deze masterproef, waardoor casuïstiek de methodologische invalshoek vormt. Tijdens het onderzoek werd gezocht op de zoektermen: Applied Theatre, Conflict, Trauma, Middle-East, Freedom Theatre. Daar waar de onderzoekspaper eerder een oppervlakkig overzicht bood van de verschillende deelvormen van Applied Theatre en in welke mate deze leedverzachtend kunnen werken bij traumaslachtoffers al dan niet uit een conflictzone, zal deze masterproef een diepgaande analyse weerleggen die probeert een antwoord te formuleren op hoe Applied Theatre conflicttransformatie kan waarborgen bij (kind)vluchtelingen uit het Midden-Oosten (Palestina, Jordanië en Afghanistan) en in welke mate The Freedom Theatre (Palestina) dit tracht te bereiken? De betrokken landen worden doelbewust weergegeven omdat er in geen geval gesproken kan worden van een veralgemening over het volledige Midden-Oosten gebied. 1 Lena Slachmuijlder, “Participatory theatre for conflict transformation” (Handleiding., Search for common ground, 2011), 5. 5 Het is slechts door de geografische ligging van de landen dat de term Midden-Oosten gebruikt wordt. Opmerkelijk is dat er niet gekozen wordt voor de uitdieping van één specifieke vorm van Applied Theatre, enerzijds omdat het discours te breed en te interessant is om er slechts één enkele vorm uit te pikken en anderzijds omdat elke case studie een andere beginsituatie kent en dus een andere aanpak vereist. De gekozen case studies situeren zich allemaal in het Midden- Oosten, een bewuste keuze die enerzijds gevoed wordt vanuit de actuele problematieken en anderzijds vanuit een persoonlijke interesse voor de regio. Al jaren vormen landen als Israël, Palestina, Irak, Iran, Afghanistan… bijna dagelijks een nieuwsitem op onze Belgische televisie. De vaak gruwelijke en gewelddadige beelden waarmee we als buitenstaander geconfronteerd worden, houden niet alleen mezelf, maar ook de hele wereld bezig. Mede door zijn geografische ligging, namelijk op het kruispunt van de continenten Europa, Azië en Afrika, en de verscheidenheid aan geloofsovertuigingen, waaronder het jodendom, het christendom en de islam, vormt het Midden-Oosten al sinds voor Christus een voedingsbodem voor conflict betreffende landeigendom en religie. De laatste berichten en gebeurtenissen omtrent de jihadistisch-salafistische groep IS (Islamitische Staat) tonen aan dat de regio nog lang niet klaar is om de strijdbijl neer te leggen. Net om deze aangegeven redenen vormt het Midden-Oosten een interessant onderzoeksveld om te belichten vanuit een theatrale blik, meer bepaald door de actieve toepassing van de Applied Theatre praktijk in een dergelijke conflictzone. Daarnaast wordt in deze masterproef geen onderbouwde therapeutische analyse gevoerd, enerzijds omdat dergelijk onderzoek een andere aanpak en focus vergt en anderzijds omdat de nodige kennis mij hierover ontbreekt. Toch kan het aspect niet volledig achterwege gelaten worden aangezien Applied Theatre altijd bepaalde sociale doelstellingen voor ogen heeft: “Frequently those who engaged in Applied Theatre are motivated by the belief that theatre experienced both as participant and as audience, might make some difference to the way in which people interact with each other and with the wider world. Artists doing Applied Theatre want to make change.”2 Het discours wordt dus op de eerste plaats behandeld vanuit een theatrale blik waarbij entertainment, beleven, ervaren en genieten voorop staan. De vele rollen: acteur, facilitator, regisseur, pedagoog, therapeut, die een uitvoerder van Applied Theatre op zich neemt zijn vaak erg complex en vormen aanleiding tot discussie. James Thompson 2 Dani Snyder-Young, Theatre of good intentions: challenges and hopes for theatre and social change (Londen: Palgrave, 2013), 2. 6 definieert het fenomeen als the outsider-visitor discours, waarmee hij bedoelt: “Applied Theatre comes to psychology, development and prison education, but cannot speak for or speak from those fields. We are only ever visitors within the disciplines into which we apply our theatre.”3 Belangrijke namen zoals Tim Prentki, Philip Taylor, James Thompson, Fadi Fayad Skeiker,… zijn goed opgeleide en onderbouwde ervaringsdeskundigen binnen de Applied Theatre praktijk, maar stellen duidelijk dat ze, in de meeste gevallen, geen therapeutische/pedagogische achtergrond bezitten en slechts inzetten op het artistieke domein. Hoe gespecialiseerd, geïnteresseerd of gemotiveerd uitvoerders van Applied Theatre ook zijn, de eigenlijke transformatie tot verandering moet steeds gebeuren door de persoon in kwestie. Applied Theatre geeft hierbij wel een duidelijke aanzet tot verandering, maar staat uiteindelijk los van de effectieve uitvoering. Het eerste hoofdstuk -het theoretische veld- schetst een duidelijk beeld van het domein waar Applied Theatre opereert, waarbij een poging tot definiëren onvermijdelijk is. Daarna wordt gemotiveerd waarom deze masterproef zich specifiek toespitst op (kind)vluchtelingen als doelgroep. Een duidelijke toelichting en afbakening van het begrip conflict is in deze context dan ook noodzakelijk. Aangezien deze masterproef zich richt tot het Midden-Oosten, een regio die gekenmerkt wordt door vele conflicten, zal de term conflicttransformatie regelmatig opduiken. Sociale verandering betekent in deze context dus steeds een transformatie tegenover een bepaald conflict. Het tweede hoofdstuk -het praktische veld- bespreekt beginselen die aan de basis liggen van een goede Applied Theatre praktijk. Een groot deel van de aandacht gaat naar de analyse van case studies. Deze worden dan ook uitvoerig besproken. Opvallend is dat storytelling een prominente plek inneemt binnen de toepassing van Applied Theatre, enerzijds omdat het een op zichzelf staande therapeutische methode vormt en anderzijds omdat het een aanpak is die bij meerdere vormen van Applied Theatre kan toegepast worden. In het kader van storytelling is een analyse van de Playback Theatre methode onvermijdelijk. Het derde hoofdstuk -een case studie- betreft de uitdieping van een concrete toepassing in het Midden-Oosten, namelijk de Applied Theatre activiteiten van The Freedom Theatre, gelegen in de Westelijke Jordaanoever (Jenin). De film Arna’s Children, onder regie van Juliano Mer Kahmis, wordt hierbij als belangrijke bron aanzien. Naast een algemene toelichting van het 3 James Thompson, Applied Theatre: Bewilderment and Beyond (Oxford: Peter Lang Publishers, 2003), 20. 7 cultuur- en theatercentrum, zal een benknopte analyse gegeven worden van de voorstelling Suicide notes from Palestine en de film Actors of resistance. Deze masterproef focust zich zoals eerder vermeld op het Midden-Oosten en de vele actuele conflicten die er gaande zijn. Een uitgebreid verslag van deze problematieken zou teveel afwijken van het oorspronkelijke onderwerp, maar aan de hand van een kort geformuleerd antwoord op de topische vragen (W-vragen), kan een helder beeld geschetst worden van de context waarin de aangehaalde casus zich afspeelt. Apart from the common aesthetic theatricality, as found in all autonomous and significant theatre art, the common nominator for Applied Theatre seems to be a heavy concern with specific cultural, political, geographical, individual, economic contexts.4 De beginletters van de term Applied Theatre en alle deelpraktijken worden in deze masterproef bewust met hoofdletters geschreven om zo het concept in zijn geheel te benadrukken. 4 Bjorn Rasmussen, “Applied Theatre and the power play, an international viewpoint,” Applied Theatre researcher, 1 (2000): 2-3. 8 HOOFSTUK 1: HET THEORETISCHE VELD Applied Theatre: een internationaal discours De laatste jaren boezemt het Applied Theatre discours steeds meer vertrouwen in. Wat in de beginjaren vooral een westerse aangelegenheid was, is nu onderdeel van een groter internationaal discours. Het winnen van zulkdanige universele belangstelling zorgt ervoor dat de focus van deze masterproef dan ook niet ligt op Europese case studies. Om een beter inzicht te krijgen in de uitgediepte case studies, is een helder begrippenapparaat van fundamenteel belang. Onderstaand hoofdstuk streeft ernaar het Applied Theatre discours te omkaderen om zo in de volgende hoofdstukken te kunnen uitfilteren naar één uitgekozen casus, namelijk die van The Freedom Theatre in Jenin (Palestina). Verder wordt de keuze omtrent kindvluchtelingen toegelicht om nadien het veld waar Applied Theatre zich vooral manifesteert, namelijk conflictsituaties, te exploiteren. Applied Theatre: een definitie Al sinds het oude Griekenland kent theater een sociale inslag. De toen opgevoerde stukken werden gekenmerkt door het streven naar reiniging door middel van een catharsis, een soort emotionele zuivering die optreedt na gevoelens van verdriet, angst of medelijden. Het is een concept dat in de 20e eeuw voor medische doeleinden aangewend wordt, waarbij de term slaat op de toepassing van een zuiverende methode die de psychische aandoening hysterie ter behandeling moet stellen.5 De maatschappelijke functie van theater tijdens de middeleeuwen kwam dan weer tot uiting in de mysteriespelen. Deze vorm van aanschouwend onderwijs werd aangewend om het christendom te verkondigen, net zoals Bertolt Brecht (1898-1956) in de tweede helft van de 20e eeuw via theater een maatschappelijke bewustwording wou teweegbrengen door de toepassing van het door hem genoemde Episch Theater.6 De nieuwe inzichten die Brecht aanwendde, werden gestuwd vanuit volgende denkwijze: “I wanted to take the principle that it was not just a matter of interpreting the world but of changing it, and apply that to the theatre.”7 Net zoals Brecht voor ogen had om via theater sociale en politieke wantoestanden aan te klagen, verhoogt ook Applied Theatre de druk om effectieve verandering aan het rollen te brengen. De afstand die Brecht creëerde tussen publiek en acteurs door middel 5 Friedrich Glasl, Conflict, crisis, catharsis: de transformatie van de dubbelganger, vert. Gerard Grasman (Zeist: Christofoor, 2008), 24. 6 Judith Ackroyd, “Applied Theatre: problems and possibilities,” Applied Theatre research, nr. 1 (2000), 1. 7 Tim Prentki, Applied Theatre development (Londen: Bloomsbury, 2015), 17. 9 van vervreemdingstechnieken, worden bij Applied Theatre volledig overboord gegooid. In tegenstelling daarvan gaan beide partijen steeds meer en meer met elkaar in interactie. Al eeuwenlang stellen mensen zich in dienst van anderen, maar het is pas sinds het ontstaan van het sociaal werk in de 18e eeuw dat echt doelbewust wordt ingezet op sociale en politieke verandering. Daarvóór werd vooral geopereerd vanuit kerkelijke liefdadigheid en burgerlijke armenzorg. Het inzetten van theater voor politieke en therapeutische doeleinden is zonder twijfel een toepassing uit de 20e eeuw.8 In de jaren 70 gaat de Braziliaanse pedagoog Paolo Freire (1921-1997) ervanuit dat sociale verandering het beste tot stand komt als je samenwerkt met de onderdrukten van een samenleving.9 Uiteindelijk is het de Braziliaan Augusto Boal (1931-2009), wie sterk beïnvloed werd door het werk van Paolo Freire, die een baanbrekend werkmodel ontwikkelt: Theatre of the Oppressed. Zo maakt Boal een eerste opmars om via theater politieke en sociale verandering te creëren.10 Aan de hand van oefeningen en spelletjes worden deelnemers gestimuleerd om innerlijke en onderdrukte gevoelens te uiten en er ook actief iets mee aan te vangen (bijvoorbeeld: inzien dat van huis weglopen geen oplossing biedt voor een onderliggend probleem zoals een echtscheiding).11 Zoals Boal zelf zegt: “For the aesthetics of the Oppressed, the most important thing is the aesthetic process which develops the perceptions of the person who practises it, though it may be very desirable that it culminates in an artistic product -the finished work of art- for its amplificatory social -power.”12 Theatre of the Oppressed tracht als het ware via een esthetisch proces om de beleving en de inzichten van de deelnemers aan te scherpen en te transformeren. Het werk van Boal is van groot belang geweest bij de aanzet naar een ruimere Applied Theatre praktijk en vormt dan ook een onmisbare naam in het discours. Het is pas eind de jaren 90 dat dergelijke toepassingen de term Applied Theatre, letterlijk vertaald Toegepast Theater, toegeschreven krijgen. Wat Applied Theatre zo Applied maakt, is de veranderende kracht die ervan uitgaat. De directe interactie die ontstaat tussen publiek/deelnemers en facilitator, zorgt ervoor dat door confrontatie en deconstructie de weg openligt naar een conflicttransformatie. Er bestaat heel wat literatuur omtrent dit veelomvattend onderwerp maar een eenduidige omschrijving is moeilijk te vinden. 8 Christopher B. Balme, Theatre Studies (New York: Cambridge University Press, 2008), 183. 9 Pax Christi, “Theater van de onderdrukten: een werkmodel voor kritische dialoog” (dossier., Pax Christi Vlaanderen vzw, 2013), 3. 10 Ibid., 3. 11 Santendra Singh, Jagjit Khosla, en Shobhana Sridhar, “Exploring medical humanities through theatre of the oppressed,” Indian Journal of Psychiatry, 54. (2012): 296-297. 12 Augusto Boal, The aesthetics of the Oppressed, vert. Adrian Jackson (Oxon: Routledge, 2006), 18. 10