doi:http://dx.doi.org/10.17218/hititsosbil.458453 DARA ANTİK KENTİ İSKELETLERİNİN ANTROPOLOJİK ANALİZİ Ece DEMİRELLİ* Fadime SUATA ALPASLAN** Atıf/©: Demirelli, Ece, Suata Alpaslan, Fadime (2018). Dara Antik Kenti İskeletlerinin Antropolojik Analizi, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, ANARSAN Sempozyumu Özel Sayısı, Ekim 2018, Cilt 11 Sayı 2, ss. 1583-1606 Özet: Geç Roma dönemi ile tarihlendirilen Dara antik kenti Mardin ilinin 30 km güneydoğusunda günümüz Oğuz köyü sınırları içerisinde yer alır. Dara antik kenti ismini I. Pers Kralı Darius’tan almıştır. Araştırmanın konusunu, Mardin Müzesi Müdürlüğü tarafından 2010 ve 2011 yıllarında yapılan Dara antik kenti nekropol alanı kazısından çıkarılan insan iskeletlerine ait materyaller ve bu materyallerin antropolojik analizi oluşturmaktadır. Dara antik kentinde yapılan arkeolojik kazılar sonucunda ele geçen insan iskeletlerinin paleodemografik dağılımına bakıldığında, 27’si kadın, 73’ü erkek, 2’si adölesan, 32’si çocuk, 6’sı bebek ve 76’sı belirsiz olmak üzere toplam 216 bireyden oluşmaktadır. Bu çalışmada Dara antik kenti topluluğuna ait kafatası ve vucüt iskeletleri üzerinde paleopatolojik lezyonlar araştırılarak bu lezyonlardan; eklem hastalıkları, enfeksiyon hastalıkları, travma, kan hastalıklarına bağlı kemik değişiklikleri ve metabolik hastalıklar tanımlanmıştır. Tanımlanan bu hastalıklar diğer eski Anadolu toplumları ile benzerlik ve farklılık açısından karşılaştırılarak Dara antik kenti toplumunun sosyo-kültürel yapısı saptanmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Dara Antik Kenti, Antropolojik Analiz, Paleoantropoloji, Paleopatoloji. Makale Geliş Tarihi:09.09.2018 / Makale Kabul Tarihi:28.09.2018 Bu makale Turnitin programında kontrol edildi. This article was checked by Turnitin. Bu makale ANARSAN sempozyumunda sunulmuş aynı başlıklı bildirinin tam metnidir. * Doktora Öğrencisi, Ankara Üniversitesi, Antropoloji Bölümü, [email protected] ** Prof. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi, Antropoloji Bölümü, [email protected] Ece DEMİRELLİ - Fadime SUATA ALPASLAN Anthropological Analysis of Dara Ancient City Skeletons Citation/©: Demirelli, Ece, Suata Alpaslan, Fadime. (2018). Anthropological Analysis of Dara Ancient City Skeletons, Hitit University Journal of Social Sciences Institute, Symposium of AAHA, Special Issue, Year 11 Volume 2 October 2018, ss. 1583-1606 Abstract: The ancient city of Dara, which is dated to the late Roman period, is located within the borders of the present Oğuz village, 30 km south of Mardin province. Dara ancient city's name take of from the first Persian king Darius. The subject of the research is the anthropological analysis of the materials of the human skeletons excavated from the excavation site of Dara ancient city necropolis built by the Mardin Museum Directorate in 2010 and 2011. As a result of archeological excavations in Dara ancient city, it was examined the paleodemographic distribution of the human skeleton. Dara has a total of 216 individuals, 27 of which are female, 73 are male, 2 are adolescents, 32 are children, 6 are infants and 76 are uncertain. Cranial and postcranial bones belonged to the city of Ancient Dara are examined in terms of paleopathological lesions. In this study are defined joint, infection, metabolic diseases, trauma and is described changes of bones with regard to blood diseases. These diseases were compared with other Anatolian societies in terms of similarity and difference, and socio-cultural structure of Dara antique city society was tried to be determined. Keywords: Dara Ancient City, Anthropological Analysis, Paleoanthropology, Paleopathology. 1584 | Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yıl.11 Sayı 2, 2018 Dara Antik Kenti İskeletlerinin Antropolojik Analizi I. GİRİŞ Dara antik kenti Mardin ilinin 30 km güneydoğusunda Oğuz köyü sınırları içerisinde bulunur (Şekil 1). Şekil 1. Dara Antik Kenti Genel Görünümü Antik kente Dara ismi I. Pers Kralı Darius tarafından verilmiştir. Dara antik kenti bulunduğu yer bakımından önemli bir jeopolitik konuma sahiptir. Dara antik kenti arkeolojik eserler açısından Geç Roma dönemine tarihlendirilmiştir. Dara antik kentinde bulunan başlıca arkeolojik eserler; su sarnıçları, köprü, agora caddesi, kaya nekropol alanı ve şehir surlarıdır. Dara antik kenti arkeolojik kazıları 1986 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi öğretim üyesi Doç. Dr. Metin Ahunbay’ın bilimsel başkanlığında Mardin Müzesi tarafından başlatılmıştır (Şarbak, 2014, 1-262). 2010 - 2011 yıllarında Mardin Müze Müdürü Nihat Erdoğan başkanlığında devam eden kaya nekropol alanı kazıları sonucunda gün ışığına çıkarılan insan iskelet kalıntıları ise bu çalışmanın materyalini oluşturmuştur. Kentin batı girişinde yer alan nekropol alanı oyularak yontulmuş kaya mezarlar, basit toprak mezarlar, oda mezarlar ve lahit mezarlardan oluşmaktadır (Şekil 2). Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yıl.11 Sayı 2, 2018 | 1585 Ece DEMİRELLİ - Fadime SUATA ALPASLAN Şekil 2. Dara Antik Kenti Nekropol Alanı II. MATERYAL VE METOT Çalışmanın materyalini 2010-2011 yıllarında Mardin Müzesi Müdürü Nihat Erdoğan başkanlığında yürütülen Dara antik kenti nekropol alanı kazılarından elde edilen 27’si kadın, 73’ü erkek, 2’si adölesan, 32’si çocuk, 6’sı bebek ve 76’sı belirsiz olmak üzere Geç Roma dönemine ait toplam 216 bireyin iskeletleri oluşturmaktadır. Çalışmanın konusunu oluşturan 216 bireye ait iskelet kalıntılarının antropolojik açıdan analizindeki amacımız, Geç Roma dönemine ait Dara antik kenti iskeletlerinde yaş-cinsiyet tayini yaparak bu iskeletler üzerinde paleopatolojik lezyonların (eklem hastalıkları, enfeksiyon hastalıkları, travma, kan hastalıklarına bağlı kemik değişiklikleri, metabolik hastalıklar) bireylere göre dağılımını incelemek, elde edilen sonuçları Anadolu’da aynı ve farklı dönemde yaşamış olan diğer Anadolu toplumlarında gözlenen paleopatolojik hastalıklar ile karşilaştırmak ve bu dönemin daha çok aydınlanmasını sağlamaktır. Dara antik kenti topluluğuna ait iskelet kalıntılarının yaş tayininde, erişkin bireylerde kafatasından sutural yaşlandırma (Olivier 1969), claviculada gövde ortası kesiti (Kaur ve Jit, 1990, 297-305), symphysisal yaşlandırma (White vd., 2012, 1-574) ve dental aşınma (Brothwell, 1981) yöntemleri kullanılmıştır. Genç erişkinlerde; epifizyal yaşlandırma (Brothwell, 1981) yöntemi kullanılmıştır. Bebek ve çocuklarda yaş tahmini yöntemi olarak da diş sürmesi (Ubelaker, 1978) ve uzun kemiklerin maksimum uzunluklarının ölçülmesi (Workshop of European Anthropologist, 1980) yöntemleri kullanılmıştır (Alpagut ve Erdoğan, 2015, 291-300). 1586 | Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yıl.11 Sayı 2, 2018 Dara Antik Kenti İskeletlerinin Antropolojik Analizi Yaş aralıklarının hesaplanmasında bebeklerde 0-3yaş, çocuklarda 3-12 yaş, ergenlerde (adölesan) 12-20 yaş, genç erişkinlerde 20-35 yaş, orta erişkinlerde 35-50 yaş ve 50 yaş üstü ileri erişkin olarak ele alınmıştır (White vd., 2012, 1-574). Dara antik kenti topluluğuna ait iskeletlerde cinsiyet tayininde, kafatasında; kaş kemerleri, mastoid çıkıntı, orbitlerin yapısı, zygomatic çıkıntı, mandibulanın morfolojisi, kas tutunma izleri göz önünde bulundurulmuştur. Pelvis kemiğinde; incissura ischiadica majorun derinlik ve genişlik ölçütü, crista iliacanın yapısı, sulcus preauricularis, kalça kemerinin genel yapısı ve symphysis pubisin yapısı, sacrumun morofolojisi gözlemlenmiştir. Pelvis ve kafatası dışında da vücuda ait diğer kemiklerin morfolojik yapısına bakılmıştır (White vd., 2012, 1- 574; Buikstra ve Ubelaker, 1994; Brothwell, 1981; Workshop of EuropeanAnthropologist, 1980; Alpagut ve Erdoğan, 2015, 291-300). Dara antik kenti topluluğuna ait iskelet kalıntılarının paleopatolojik analizinde Aufderheide ve Rodriguez-Martin (1998), Ortner ve Putschar (1981, 1-456), Roberts ve Manchester (2005, 323-397) temel alınarak ulusal ve uluslararası paleopatoloji kaynaklarından yararlanılmıştır. III. BULGULAR VE DEĞERLENDİRME A. Dara Antik Kenti İskeletlerinin Paleodemografi Çalışması Paleodemografi geçmiş zamanlarda yaşamış toplumlara ait iskelet kalıntıları çalışmaları ile bu topluluğun nüfus dağılımı, yaş ortalamaları ve dağılımı, ölüm oranı ve cinsiyet dağılımı hakkında bilgiler edinmemizi sağlayan bir bilim dalıdır. Ubelaker’a (1978) göre; insan iskelet kalıntılarının yanısıra mezarda bulunan ölü hediyeleriyle ve kültürel yapıyı yansıtan buluntular birlikte değerlendirildiğinde toplumun genel yapısı hakkında önemli bilgiler elde edilmektedir. Paleodemografi çalışmalarının geçerli bir sonuç teşkil etmesi için yeterli birey sayısı ve bunun yanında yaş tahmini ile cinsiyet tayininin doğru analiz edilmesi oldukça önemlidir. Dara antik kenti 2010 ve 2011 yılı kazı çalışmaları sırasında toplam 216 adet insan iskeleti gün ışığına çıkarılmıştır. Bu insan iskeletlerinden 27 bireyi kadın (% 12,5); 73 bireyi erkek (% 33,79); 2 bireyi adölesan (% 0,92); 32 bireyi Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yıl.11 Sayı 2, 2018 | 1587 Ece DEMİRELLİ - Fadime SUATA ALPASLAN çocuk (% 14,81) ve 6 birey ise bebek (% 14,81): 76 belirsiz bireyden oluşmaktadır (Tablo, 1; Şarbak, 2014, 1-282). Tablo 1. Dara Antik Kenti Toplumunun Cinsiyete Dağılımı (Şarbak, 2014, 1-282) DARA ANTİK KENTİ TOPLUMU DAĞILIMI GRUP SAYI YÜZDE% Kadın 27 12,5 Erkek 73 33,79 Bebek 6 2,77 Çocuk 32 14,81 Adölesan 2 0,92 Belirsiz 76 35,18 TOPLAM 216 100 Dara antik kenti topluluğunun yaş dağılımına baktığımızda bebek bireylerin sayısı 6 (0-3 yaş; % 2,77), çocuk bireylerin sayısı 32 (3-12 yaş; % 14,81) adölesan bireylerin sayısı 2 (12-20 yaş; % 0,92), genç erişkin bireylerin sayısı 31 (20-35 yaş; % 14,35), orta erişkin bireylerin sayısı 58 (35-50 yaş; % 26,85), ileri erişkin bireylerin sayısı 8 (50+; % 3,7), yaşı tespit edilemeyen bireylerin sayısı ise 79 (% 36,57)’dur (Tablo, 2; Şarbak 2014: 1-282). 1588 | Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yıl.11 Sayı 2, 2018 Dara Antik Kenti İskeletlerinin Antropolojik Analizi Tablo 2. Dara Antik Kenti Toplumunun Yaş Dağılımı (Şarbak, 2014, 1-282) DARA ANTİK KENTİ TOPLUMU YAŞ DAĞILIMI GRUP SAYI YÜZDE% Bebek (0-3 Yaş) 6 2,77 Çocuk (3-12 Yaş) 32 14,81 Adölesan(12-20 Yaş) 2 0,92 Genç Erişkin (20-35) 31 14,35 Orta Erişkin (35-50) 58 26,85 İleri Erişkin 50+ 8 3,7 Belirsiz 79 36,57 Toplam 216 100 B.VÜCUT PATOLOJİLERİ 1. Dara Antik Kenti Toplumunda Eklem Hastalıkları 1.1. Vertebral Osteofit Ve Schmorl Nodülü Vertebralarda meydana gelen osteofit ve schmorl nodülü bireyin yaşamı boyunca maruz kaldığı stres ve enfeksiyonel hastalıklar sonucu oluşmaktadır. Osteofit artan yaş ile birlikte görülmeye başlayan bir lezyon olsada yoğun fiziksel strese maruz kalmış genç bireylerde de gözlemlenmektedir. Vertebraya baskı yapan dış gücün kemik üzerinde dağılmasıyla eklemde meydana gelen gaga şeklindeki çıkıntılar kemikte şekil bozukluğuna neden olan osteofit olarak adlanmaktadır (Gözlük vd., 2006, 125-140). Schmorl nodülü vertebraların gövdesinde oluşan disklerin alt ve üst yüzeylerinde yoğun fiziksel aktivite ile ilşkilendirilmektedir. Genellikle throcal vertebra ile lumbale vertebralarda oluşmaktadır. Yaşlılık ile birlikte artan bu lezyon daha sonra kamburluğa neden olmaktadır (Erkman vd., 2008, 73-85). Dara antik kenti topluluğuna ait 716 vertebranın 169’unda (% 23,6) osteofit ve 68’inde (% 9,4) ise schmorl nodülü gözlenmiştir ( Şekil 3-5). Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yıl.11 Sayı 2, 2018 | 1589 Ece DEMİRELLİ - Fadime SUATA ALPASLAN Şekil 3. 050/G Numaralı Bireyde Gözlenen Lumbale Osteofit Lezyonu Şekil 4. G1/B Numaralı Bireyde Gözlenen Cervical Osteofit Lezyonu Şekil 5. BGÖ 043/G-b Numaralı Bireyde Gözlenen Schmorl Nodülü Lezyonu 1590 | Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yıl.11 Sayı 2, 2018 Dara Antik Kenti İskeletlerinin Antropolojik Analizi 1.2. Rhomboid Fossa Claviculanın sternal ucunda, oluk, çukur ve düzensiz çöküntü olarak görülmektedir. Rhomboid fossa, claviculanın sternal ucuyla birinci costanın üst yüzeyi arasında bulunan costaclavicular bağın birleşme yüzeyi ile ilişkilidir (Mann ve Hunt, 2012, 3-366). Dara antik kenti topluluğuna ait iskelet kalıntılarında yapılan incelemelerde 216 birey içerisinden sadece 1 bireyde (%0,46; erkek) sağ ve sol claviculada rhomboid fossaya rastalanılmıştır. Bu erkek bireye ait rhomboid fossa claviculanın sternum ile birinci costanın üst yüzeyinde eklem yapan costaclavicular bağının bulunduğu yerde gözlenmiştir (Şekil 6). Şekil 6. G1/ B Numaralı Bireye Ait Sağ-Sol Claviculada Gözlenen Rhomboid Fossa 1.3. Osteoarthrit Bireyin yaşamı boyunca iskelet sistemini etkileyen devamlılık gösteren yoğun stres gerektiren mesleklerde çalışması, meydana gelen travma sonucu ya da yaşlanmaya bağlı olarak kemiklerde meydana gelen ostefit benzeri oluşumlardır. Eklemlerde bulunan kıkırdak dokunun yok olması ile birlikte iki kemiğin birbirini sürtünme yoluyla etkilemesi sonucu kemik yüzeyinde yıpranmalar ve yeni oluşumlar meydana gelmektedir. İskelet sisteminde gözlenen osteoarthrit oluşumu çalışılan insan iskelet topluluklarının yaşamları boyunca nasıl bir hayat sürdürdükleri hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Osteoarthrit oluşumu yoğun iş temposuyla çalışan bireylerin eklemlerinde görülmektedir (Rogers ve Waldron, 1995, 20-26; Erkman vd., 2008, 73-85). Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yıl.11 Sayı 2, 2018 | 1591 Ece DEMİRELLİ - Fadime SUATA ALPASLAN Dara antik kenti toplumuna ait iskelet kalıntılarında yapılan incelemelerde 216 bireyden 91’nde osteoarthrit lezyonuna rastlanmıştır. Bu oluşum topluluğu % 42,1 oranında etkilemiştir. Genç erişkin bireylerde çok yaygın olarak gözlenen bu lezyon Dara antik kenti toplumunun yoğun stres altında bir yaşam sürdürdüğünü düşündürmektedir (Şekil 7-8 ). Şekil 7. G1/B Numaralı Bireyde Gözlenen Osteoarthrit Lezyonu Şekil 8. Lahit II - 1 Numaralı Bireye Ait Sağ ve Sol Femurda Gözlenen Osteoarthrit Lezyonu 1592 | Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi - Yıl.11 Sayı 2, 2018