PUSAT PERBUKUAN Kementerian Pendidikan Nasional i Hak Cipta pada Kementerian Pendidikan Nasional Dilindungi Undang-Undang Hak Cipta Buku ini dialihkan kepada Kementerian Pendidikan Nasional dari Penerbit Surabaya Intellectual Club (SIC). 410.7 KAS KASTAM, Syamsi A Aku Mampu Berbahasa dan Bersastra Indonesia Bahasa / penyusun, Kastam Syamsi, Anwar Efendi ; penyunting Mariany Solicha Jakarta : Pusat Perbukuan, Kementerian Pendidikan Nasional, 2010. x, 263 hlm. : ilus. ; 30 cm. Bibliografi : hlm. 257-259 Indeks untuk SMA dan MA kelas XII Bahasa ISBN 1. Bahasa Indonesia—Studi dan Pengajaran I. Judul II. Anwar Efendi III. Mariany Solicha Penyusun : Kastam Syamsi Anwar Efendi Penyunting : Mariany Solicha Penata Letak : Rustita Perancang sampul : Gatut Layout : Nina Diterbitkan oleh Pusat Perbukuan Kementerian Pendidikan Nasional Tahun 2010 Buku ini bebas digandakan sejak Juli 2010 s.d. Juli 2025 Diperbanyak oleh ... ii KATA SAMBUTAN Puji syukur kami panjatkan ke hadirat Allah SWT, berkat rahmat dan karunia-Nya, Pemerintah, dalam hal ini, Kementerian Pendidikan Nasional, pada tahun 2010, telah membeli hak cipta buku teks pelajaran ini dari penulis/ penerbit untuk disebarluaskan kepada masyarakat melalui situs internet (website) Jaringan Pendidikan Nasional. Buku teks pelajaran ini telah dinilai oleh Badan Standar Nasional Pendidikan dan telah ditetapkan sebagai buku teks pelajaran yang memenuhi syarat kelayakan untuk digunakan dalam proses pembelajaran melalui Peraturan Menteri Pendidikan Nasional Nomor 81 Tahun 2008 tanggal 11 Desember 2008. Kami menyampaikan penghargaan yang setinggi-tingginya kepada para penulis/penerbit yang telah berkenan mengalihkan hak cipta karyanya kepada Kementerian Pendidikan Nasional untuk digunakan secara luas oleh para siswa dan guru di seluruh Indonesia. Buku-buku teks pelajaran yang telah dialihkan hak ciptanya ini dapat diunduh (download), digandakan, dicetak, dialihmediakan, atau difotokopi oleh masyarakat. Namun, untuk penggandaan yang bersifat komersial harga penjualannya harus memenuhi ketentuan yang ditetapkan oleh Pemerintah. Diharapkan buku teks pelajaran ini akan lebih mudah diakses oleh siswa dan guru di seluruh Indonesia maupun sekolah Indonesia yang berada di luar negeri sehingga dapat dimanfaatkan sebagai sumber belajar. Kami berharap, semua pihak dapat mendukung kebijakan ini. Kepada para siswa kami ucapkan selamat belajar dan manfaatkanlah buku ini sebaik- baiknya. Kami menyadari bahwa buku ini masih perlu ditingkatkan mutunya. Oleh karena itu, saran dan kritik sangat kami harapkan. Jakarta, … 2010 Kepala Pusat Perbukuan iii KATA PENGANTAR Mata pelajaran Bahasa dan Sastra Indonesia di SMA dan MA ditujukan untuk mengembangkan kemampuan berkomunikasi baik secara lisan maupun tertulis. Oleh karena itu, melalui mata pelajaran ini diharapkan kamu dapat mengembangkan keterampilan mendengarkan, berbicara, membaca, dan menulis beraneka jenis wacana. Mata pelajaran Bahasa dan Sastra Indonesia di SMA dan MA juga ditujukan untuk mengembangkan pengalaman kegiatan bersastra. Oleh karena itu, melalui mata pelajaran ini juga diharapkan agar kamu memiliki pengalaman mendengarkan, berbicara, membaca, dan menulis berbagai jenis karya sastra. Selain itu, mata pelajaran Bahasa dan Sastra Indonesia di SMA dan MA juga ditujukan untuk mengembangkan berbagai kemampuan lebih lanjut dalam berbahasa dan bersastra. Oleh karena itu, diharapkan juga agar kamu menguasai berbagai konsep dasar kebahasaan dan kesastraan beserta penerapannya. Sehubungan dengan itu, buku Aku Mampu Berbahasa dan Bersastra Indonesia ini disusun dengan memperhatikan pendekatan pembelajaran bahasa dan sastra yang komunikatif, apresiatif-kreatif, dan kontekstual. Pendekatan komunikatif yang dimaksudkan dalam buku ini adalah berbagai materi dan kegiatan yang disusun dalam buku ini diarahkan untuk mengembangkan kemampuan berkomunikasi. Pendekatan apresiatif-kreatif dimaksudkan bahwa buku ini menyediakan sejumlah materi dan kegiatan beraneka ragam pengalaman bersastra mulai dari mengenal, memahami, dan menghayati karya sastra sampai dengan memproduksi karya sastra tersebut. Sementara itu, pendekatan kontekstual dimaksudkan bahwa berbagai materi dan kegiatan baik bahasa maupun sastra yang disajikan dalam buku ini sudah disesuaikan dengan kondisi dan perkembangan siswa. Penyusun mengucapkan terimakasih pada semua pihak yang membantu terselesaikannya buku ini. Akhirnya penyusun berharap semoga buku ini dapat digunakan sebagai salah satu alternatif sumber bahan mata pelajaran Bahasa dan Sastra Indonesia di SMA dan MA. Kritik dan saran sangat penulis harapkan demi penyempurnaan buku ini. Selamat belajar dan terimakasih. PPPPPeeeeennnnnyyyyyuuuuusssssuuuuunnnnn iv PETUNJUK PENGGUNAAN BUKU (cid:104)Pelajaran PPPPPeeeeetttttuuuuunnnnnjjjjjuuuuukkkkk uuuuurrrrruuuuutttttaaaaannnnn bbbbbaaaaabbbbb pppppeeeeelllllaaaaajjjjjaaaaarrrrraaaaannnnn dddddaaaaalllllaaaaammmmm bbbbbuuuuukkkkkuuuuu (cid:104) Tema MMMMMeeeeerrrrruuuuupppppaaaaakkkkkaaaaannnnn pppppeeeeennnnngggggiiiiikkkkkaaaaattttt aaaaannnnntttttaaaaarrrrrkkkkkeeeeettttteeeeerrrrraaaaammmmmpppppiiiiilllllaaaaannnnn dddddaaaaalllllaaaaammmmm tttttiiiiiaaaaappppp pppppeeeeelllllaaaaajjjjjaaaaarrrrraaaaannnnn (cid:104) Materi BBBBBeeeeerrrrriiiiisssssiiiii uuuuurrrrraaaaaiiiiiaaaaannnnn mmmmmaaaaattttteeeeerrrrrtttttiiiii dddddaaaaalllllaaaaammmmm kkkkkooooommmmmpppppeeeeettttteeeeennnnnsssssiiiii pppppeeeeelllllaaaaajjjjjaaaaarrrrraaaaannnnn BBBBBaaaaahhhhhaaaaasssssaaaaa IIIIInnnnndddddooooonnnnneeeeesssssiiiiiaaaaa (cid:104) Bacaan BBBBBeeeeerrrrriiiiisssssiiiii wwwwwaaaaacccccaaaaannnnnaaaaa ttttteeeeerrrrrtttttuuuuullllliiiiisssss yyyyyaaaaannnnnggggg dddddiiiiiaaaaammmmmbbbbbiiiiilllll dddddaaaaarrrrriiiii mmmmmeeeeedddddiiiiiaaaaa ccccceeeeetttttaaaaakkkkk aaaaatttttaaaaauuuuu eeeeellllleeeeekkkkktttttrrrrrooooonnnnniiiiikkkkk (((((IIIIInnnnnttttteeeeerrrrrnnnnneeeeettttt)))))..... (cid:104) Kotak di alur putih BBBBBeeeeerrrrriiiiisssssiiiii iiiiinnnnnfffffooooorrrrrmmmmmaaaaasssssiiiii-----iiiiinnnnnfffffooooorrrrrmmmmmaaaaasssssiiiii ttttteeeeennnnntttttaaaaannnnnggggg mmmmmaaaaattttteeeeerrrrriiiii aaaaatttttaaaaauuuuu bbbbbaaaaacccccaaaaaaaaaannnnn yyyyyaaaaannnnnggggg mmmmmeeeeemmmmmiiiiillllliiiiikkkkkiiiii nnnnniiiiilllllaaaaaiiiii..... (cid:104) Gambar SSSSSeeeeebbbbbaaaaagggggaaaaaiiiii pppppeeeeennnnnddddduuuuukkkkkuuuuunnnnnggggg mmmmmaaaaattttteeeeerrrrriiiii aaaaatttttaaaaauuuuu bbbbbaaaaacccccaaaaaaaaaannnnn///// ccccceeeeerrrrriiiiitttttaaaaa (cid:104) Latihan BBBBBeeeeerrrrruuuuupppppaaaaa kkkkkeeeeegggggiiiiiaaaaatttttaaaaannnnn-----kkkkkeeeeegggggiiiiiaaaaatttttaaaaannnnn yyyyyaaaaannnnnggggg hhhhhaaaaarrrrruuuuusssss dddddiiiiikkkkkeeeeerrrrrjjjjjaaaaakkkkkaaaaannnnn sssssiiiiissssswwwwwaaaaa yyyyyaaaaannnnnggggg bbbbbeeeeetttttuuuuujjjjjuuuuuaaaaannnnn uuuuunnnnntttttuuuuukkkkk mmmmmeeeeennnnngggggeeeeetttttaaaaahhhhhuuuuuiiiii tttttiiiiinnnnngggggkkkkkaaaaattttt pppppeeeeemmmmmaaaaahhhhhaaaaammmmmaaaaannnnn sssssiiiiissssswwwwwaaaaa ttttteeeeerrrrrhhhhhaaaaadddddaaaaappppp mmmmmaaaaattttteeeeerrrrriiiii yyyyyaaaaannnnnggggg ttttteeeeelllllaaaaahhhhh dddddiiiii pppppeeeeelllllaaaaajjjjjaaaaarrrrriiiii..... v (cid:106) Rangkuman BBBBBeeeeerrrrriiiiisssssiiiii kkkkkooooonnnnnssssseeeeeppppp kkkkkuuuuunnnnnccccciiiii dddddaaaaarrrrriiiii sssssuuuuubbbbbssssstttttaaaaannnnnsssssiiiii mmmmmaaaaattttteeeeerrrrriiiii yyyyyaaaaannnnnggggg dddddiiiiisssssaaaaajjjjjiiiiikkkkkaaaaannnnn dddddaaaaalllllaaaaammmmm kkkkkaaaaallllliiiiimmmmmaaaaattttt-----kkkkkaaaaallllliiiiimmmmmaaaaattttt yyyyyaaaaannnnnggggg rrrrriiiiinnnnngggggkkkkkaaaaasssss dddddaaaaannnnn jjjjjeeeeelllllaaaaasssss (cid:104)Refleksi BBBBBeeeeerrrrriiiiisssssiiiii sssssiiiiikkkkkaaaaappppp dddddaaaaannnnn pppppeeeeerrrrriiiiilllllaaaaakkkkkuuuuu yyyyyaaaaannnnnggggg dddddiiiiittttteeeeelllllaaaaadddddaaaaannnnniiiii yyyyyaaaaannnnnggggg dddddiiiiimmmmmuuuuunnnnncccccuuuuulllllkkkkkaaaaannnnn bbbbbeeeeerrrrrkkkkkaaaaaiiiiitttttaaaaannnnn dddddeeeeennnnngggggaaaaannnnn kkkkkeeeeettttteeeeerrrrraaaaammmmmpppppiiiiilllllaaaaannnnn bbbbbeeeeerrrrrbbbbbaaaaahhhhhaaaaasssssaaaaa ssssseeeeerrrrrtttttaaaaa ttttteeeeemmmmmaaaaa yyyyyaaaaannnnnggggg mmmmmeeeeennnnngggggiiiiikkkkkaaaaatttttnnnnnyyyyyaaaaa..... (cid:104) Evaluasi BBBBBeeeeerrrrriiiiisssssiiiii lllllaaaaatttttiiiiihhhhhaaaaannnnn mmmmmaaaaannnnndddddiiiiirrrrriiiii yyyyyaaaaannnnnggggg mmmmmeeeeemmmmmuuuuuaaaaattttt ssssseeeeemmmmmuuuuuaaaaa kkkkkeeeeettttteeeeerrrrraaaaammmmmpppppiiiiilllllaaaaannnnn bbbbbeeeeerrrrrbbbbbaaaaahhhhhaaaaasssssaaaaa tttttiiiiiaaaaappppp pppppeeeeelllllaaaaajjjjjaaaaarrrrraaaaannnnn (((((bbbbbaaaaabbbbb))))) ssssseeeeebbbbbaaaaagggggaaaaaiiiii uuuuupppppaaaaayyyyyaaaaa mmmmmeeeeennnnngggggeeeeevvvvvaaaaallllluuuuuaaaaasssssiiiii kkkkkeeeeettttteeeeerrrrrcccccaaaaapppppaaaaaiiiiiaaaaannnnn hhhhhaaaaasssssiiiiilllll bbbbbeeeeelllllaaaaajjjjjaaaaarrrrr..... (cid:104) Glosarium BBBBBeeeeerrrrriiiiisssssiiiii iiiiissssstttttiiiiilllllaaaaahhhhh-----iiiiissssstttttiiiiilllllaaaaahhhhh pppppeeeeennnnntttttiiiiinnnnnggggg dddddaaaaalllllaaaaammmmm ttttteeeeekkkkksssss dddddeeeeennnnngggggaaaaannnnn pppppeeeeennnnnjjjjjeeeeelllllaaaaasssssaaaaannnnn aaaaarrrrrtttttiiiii yyyyyaaaaannnnnggggg kkkkkooooonnnnnkkkkkrrrrreeeeettttt yyyyyaaaaannnnnggggg dddddiiiiisssssuuuuusssssuuuuunnnnn ssssseeeeecccccaaaaarrrrraaaaa aaaaalllllfffffaaaaabbbbbeeeeetttttiiiiisssss (cid:104) Daftar Pustaka BBBBBeeeeerrrrriiiiisssssiiiii dddddaaaaaffffftttttaaaaarrrrr rrrrreeeeefffffeeeeerrrrreeeeennnnnsssssiiiii yyyyyaaaaannnnnggggg dddddiiiiiggggguuuuunnnnnaaaaakkkkkaaaaannnnn ssssseeeeebbbbbaaaaagggggaaaaaiiiii rrrrruuuuujjjjjuuuuukkkkkaaaaannnnn dddddaaaaalllllaaaaammmmm uuuuurrrrraaaaaiiiiiaaaaannnnn mmmmmaaaaattttteeeeerrrrriiiii dddddaaaaalllllaaaaammmmm bbbbbuuuuukkkkkuuuuu dddddaaaaannnnn dddddiiiiisssssaaaaajjjjjiiiiikkkkkaaaaannnnn ssssseeeeecccccaaaaarrrrraaaaa aaaaalllllfffffaaaaabbbbbeeeeetttttiiiiisssss..... (cid:104) Indeks BBBBBeeeeerrrrriiiiisssssiiiii dddddaaaaaffffftttttaaaaarrrrr kkkkkaaaaatttttaaaaa-----kkkkkaaaaatttttaaaaa pppppeeeeennnnntttttiiiiinnnnnggggg yyyyyaaaaannnnnggggg kkkkkeeeeebbbbbeeeeerrrrraaaaadddddaaaaaaaaaannnnnnnnnnyyyyyaaaaa dddddiiiiiiiiiikkkkkuuuuutttttiiiii dddddeeeeennnnngggggaaaaannnnn hhhhhaaaaalllllaaaaammmmmaaaaannnnn kkkkkeeeeemmmmmuuuuunnnnncccccuuuuulllllaaaaannnnn kkkkkaaaaatttttaaaaa ttttteeeeerrrrrssssseeeeebbbbbuuuuuttttt ssssseeeeerrrrrtttttaaaaa pppppeeeeennnnngggggaaaaarrrrraaaaannnnnggggg vi Diunduh dari BSE.Mahoni.com DAFTAR ISI Kata Sambutan............................................................................................. iii Kata Pengantar............................................................................................. iv Petunjuk Penggunaan Buku......................................................................... v Daftar Isi....................................................................................................... vii Pelajaran PERISTIWA................................................................................ 1 A. Mengevaluasi Isi Laporan..................................................................... 1 B. Membaca Intensif dan Mengidentifikasi Pola Pengembangan Paragraf 6 C. Mendeskripsikan Hal Menarik dalam Biografi..................................... 11 D. Menyusun Laporan Diskusi.................................................................. 15 E. Mengidentifikasi Makna Konotatif-Denotatif, Gramatikal-Leksikal, Kias-Lugas, Umum-Khusus................................................................... 20 Rangkuman.................................................................................................. 24 Refleksi......................................................................................................... 25 Evaluasi ........................................................................................................ 26 Pelajaran PENDIDIKAN............................................................................. 29 A. Membedakan Fakta dan Opini dalam Berita....................................... 29 B. Menilai Isi Pembicaraan dalam Diskusi................................................ 33 C. Meyusun Paragraf Persuasi.................................................................. 35 D. Menilai Gagasan dan Pikiran Penulis dalam Artikel............................. 38 E. Mengaplikasi Aspek Kohesi dan Koherensi Paragraf........................... 42 Rangkuman.................................................................................................. 45 Refleksi......................................................................................................... 46 Evaluasi ........................................................................................................ 47 Pelajaran IPTEK......................................................................................... 49 A. Menulis Lamaran Pekerjaan................................................................. 49 B. Menguraikan Topik Cerita .................................................................... 54 C. Menulis Paragraf Argumentatif............................................................. 57 D. Mengaplikasikan Jenis Paragraf.......................................................... 60 Rangkuman.................................................................................................. 63 Refleksi......................................................................................................... 64 Evaluasi ........................................................................................................ 65 vii Pelajaran BUDAYA..................................................................................... 67 A. Melisankan Gurindam XII dan Menemukan Nilai Kekhasan dalam Isi dan Diksi.............................................................................................. 67 B. Menganalisis Puisi pada Periode Tertentu........................................... 75 C. Menganalisis Nuansa Makna dalam Nyanyian .................................... 78 Rangkuman.................................................................................................. 81 Refleksi......................................................................................................... 81 Evaluasi ........................................................................................................ 82 Pelajaran SOSIAL MASYARAKAT ............................................................ 83 A. Menentukan Tema serta Amanat Puisi terjemahan yang Dibacakan ... 83 B. Mengalihkan Teks Arab Melayu ke Aksara Latin.................................. 85 C. Menulis Kembali Cuplikan Sastra Indonesia Klasik dari Teks Berhuruf Arab-Melayu ke dalam huruf Latin........................................ 91 Rangkuman.................................................................................................. 95 Refleksi......................................................................................................... 95 Evaluasi ........................................................................................................ 96 Pelajaran HUMANIORA............................................................................. 99 A. Mengevaluasikan Puisi Terjemahan yang Dibacakan........................... 99 B. Menganalisis Cerpen pada Periode Tertentu....................................... 101 C. Menulis Karya Sastra untuk Majalah Dinding dan Buletin ................... 113 Rangkuman.................................................................................................. 120 Refleksi......................................................................................................... 121 Evaluasi ........................................................................................................ 122 Pelajaran LINGKUNGAN ........................................................................... 127 A. Menjelaskan Program Kegiatan secara Rinci...................................... 127 B. Menganalisis Laporan Pelaksanaan Program yang Disampaikan...... 129 C. Membaca Cepat.................................................................................. 134 D. Menyusun Paragraf Deduktif dan Induktif ............................................ 139 E. Menggunakan Ragam Bahasa sesuai Konteks dan Situasi................. 143 Rangkuman.................................................................................................. 146 Refleksi......................................................................................................... 147 Evaluasi ........................................................................................................ 149 Pelajaran KESEHATAN.............................................................................. 151 A. Menilai Laporan Pelaksanaan Kegiatan............................................... 151 B. Berpidato Tanpa Teks........................................................................... 154 viii C. Menyusun Paragraf Berdasarkan Pola Pengembangan ...................... 157 D. Mengidentifikasi Perubahan, Pergeseran Makna Kata dan Hubungan Makna Kata.......................................................................................... 158 Rangkuman.................................................................................................. 161 Refleksi......................................................................................................... 161 Evaluasi ........................................................................................................ 162 Pelajaran PARIWISATA ............................................................................. 163 A. Membacakan Teks Pidato.................................................................... 163 B. Menyusun Makalah.............................................................................. 171 C. Menggunakan Berbagai Jenis Kalimat secara Pragmatik................... 178 D. Menganalisis Wacana secara Lengkap................................................ 180 Rangkuman.................................................................................................. 184 Refleksi......................................................................................................... 185 Evaluasi ........................................................................................................ 186 Pelajaran BUDAYA..................................................................................... 189 A. Menganalisis Sikap Penyair terhadap Sesuatu Hal yang Terdapat dalam Puisi Terjemahan yang Dilisankan............................................. 189 B. Menentukan Tema, Plot, Tokoh, Perwatakan, dan Pembabakan serta Perilaku Berbahasa dalam Teks Drama....................................... 192 C. Menilai Tema, Plot, Tokoh, Perwatakan dan Pembabakan serta Perilaku Berbahasa Teks dalam Drama Tradisional atau Terjemahan .. 195 D. Menyusun Dialog dalam Pementasan Drama Satu Babak dengan Tema tertentu................................................................................................. 198 Rangkuman.................................................................................................. 201 Refleksi......................................................................................................... 201 Evaluasi ........................................................................................................ 202 Pelajaran PEMERINTAHAN....................................................................... 203 A. Menilai Penghayatan Penyair terhadap Puisi Terjemahan yang Dilisankan............................................................................................. 203 B. Mengomentari Tokoh, Perwatakan, Latar, Plot, Tema, dan Perilaku Berbahasa dalam Drama Indonesia Warna Lokal Daerah................... 205 C. Mengetahui Prinsip-prinsip Penulisan Kritik dan Esai .......................... 211 D. Penerapan Prinsip-prinsip Penulisan Esai dalam Penulisan Esai tentang Cerita Pendek Terjemahan...................................................... 214 Rangkuman.................................................................................................. 220 Refleksi......................................................................................................... 221 Evaluasi ........................................................................................................ 222 ix