De arbeidsenquête van 1887. Deel 1: Amsterdam editie Jacques Giele bron Dearbeidsenquêtevan1887/Eenkwaadleven.Deel1:Amsterdam(ed.JacquesGiele).Uitgeverij Link,Nijmegen1981 Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/_arb001jgie01_01/colofon.php Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden. VIII (Titelbladvandeoorspronkelijkeuitgave) Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam IX Woord vooraf INDEZEHERUITGAVEVANDEWERKENVANDEPARLEMENtaire Enquêtecommissievan1887wordtdetekstvandeoorspronkelijkehandelsuitgave vollediggereproduceerd.Evenalsdeeersteeditie(Sneek1887)omvatookdeze heruitgavedriedelen.Bovendienisgezorgdvoordetoevoegingvaninformatie,die hetdelezervannumogelijkmoetmakenomdeverhorenenverslagenvanbijnaeen eeuwgeledentebegrijpen. DeenquêtenaardetoestandvandearbeidersklasseinNederlandvormteenmijlpaal indesocialegeschiedenisvanonsland.Alshistorischdocumentisdeuitgavevan 1887vanzeergrotewaarde.Degedachteaaneenheruitgaveisdanooknietnieuw, maardeomvang(ruim1100pagina's)leektotnutoeeenonoverkomelijkehindernis. Daardoorbleeféénvandebelangrijkstebronnenvoordekennisvanhetlevenvan dearbeidendebevolkingindenegentiendeeeuwvoorvelebelangstellendengesloten. Hetiseenprijzenswaardiginitiatiefvandeuitgevergeweestomdezepublikatieter handtenemen.Zijnuitnodigingomdezeheruitgaveinteleidenenuittebreiden metachtergrondinformatiehebikgraagaangenomen.Denogsteedstoenemende interessevoordearbeids-enlevensomstandighedenvangewonemensenlijkteen volledigeheruitgaveopditmomentterechtvaardigen. Bijhetopstellenvandebegeleidendetekstenisgekozenvooreensysteemdatde lezerzoveelmogelijkvrijlaat.Inplaatsvannotenenverwijzingentreftmeninelk deeleeninleiding,eeninformatieblokeneenverklarendewoordenlijstaan.Indeel 3zijnbovendienachtergrondverhalenenbiogragrafischeaantekeningenopgenomen. Opdiewijzezijndedriedelenookafzonderlijktebenutten. Inhetalgemeenhebikernaargestreefddelezervannudebeschikkingtegeven overdezelfdeachtergrondinformatieenalgemenekennisdiein1887doorde enquêtecommissiealsvanzelfsprekendwerdverondersteld.Indeinformatieblokken zijndaaromcijfersenexactegegevensopge- Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam X nomen,dieindeverhorenzelfafwezigzijn.Enigeinformatieoverdesocialestructuur endeberoepenopbouwvandeNederlandsebevolkingleeknoodzakelijk.Wiemeer gegevenswenst,vindtachterinhetderdedeelmeeruitgebreideoverzichtenen analysesvandesocialeontwikkelingenindenegentiendeeeuw.Daarzijnookde biografischeaantekeningengeplaatst.Uitgangspuntdaarbijisgeweestdateenkorte levensbeschrijvingnietmochtontbrekenindiendepersooninkwestieookbuitende enquêteeenbelangrijkerolinhetmaatschappelijklevenheeftgespeeld.Datgeldt zowelvoordeledenvandeparlementaireenquêtecommissiezelf,alsvoordegetuigen endeskundigen. Indewoordenlijstenachteraaninelkdeelwordendiewoordenverklaarddieniet vooriedereenmeerherkenbaarzijn.Hetgaatdaarbijzowelomverouderde uitdrukkingenentechnischetermenuithetbeginvandeindustrialisatie,alsom woordenenuitdrukkingenontleendaanvreemdetalen. Ikhoopdathetopdezemaniervoordebelangstellendelezermogelijkisgemaakt dekloofvanbijnaeeneeuwdieligttussendeoorspronkelijkepublikatieendeze heruitgaveteoverbruggen.Endatdaarmeedituniekedocument-deeersteenquête naardearbeids-enlevensomstandighedenvanhetNederlandsevolk-vooreengroter publiekbeschikbaarkomt.Wantkennisvanhetverledeneninzichtinhistorische processenzijnzulkebelangrijkezakendatzezekernietalleenaanvakhistoricien professionelewetenschapperskunnenwordenovergelaten. JacquesGiele Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam XI Een kwaad leven ‘Hetfabriekslevenvindikhetonhebbelijksteenongelukkigstelevendat eris;maardatisnietteveranderen,ermoetenfabriekenzijnendus fabrieksarbeiders.’ (PastoorH.L.SlootsuitAmsterdamvoordeEnquêtecommissieinjanuari 1887) DESPOORWEGVERBINDINGTUSSENAMSTERDAMENDENHaagwas honderdjaargeleden-netalsnu-eenvandedrukstelijnenvanonsland.Tweemaal inhetuurvertrokkendetreinenuitAmsterdamvanafhetstationHollandsSpoor, dattotdebouwvanhetCentraalStationgevestigdwasaandeDroogbak.Het langgerektegebouwlagerverlorenbijopeengureochtendinhetbeginvanjanuari inhetjaar1887.Opeenvandewinderigeperronsstondeenkleingroepjevrouwen dichtbijelkaar.Onwennigkekenzijnaarreizigersdiezichvanennaardetreinen haastten.Zijhaddenhunomslagdoekendichtomhunschoudersgetrokkenenstootten elkaarafentoeaan.Voordevelevoorbijgangersvormdendeviervrouwennietmeer daneenbizargroepjedatophetstationduidelijkuitdetoonviel.Hunarmoedige kledingleerdedatzijtotdearbeidendeklassebehoorden.Zijwarenarbeidstersvan deKoninklijkeFabriekvanWaskaarsen.InAmsterdamstondenzijbekendalsde ‘waspitten’-waarschijnlijkomdatzijzobleekalswaszagen. Hetwaszekernietnormaaldatfabrieksarbeidstersperspoortreinreisdeninhet Nederlandvan1887.Maardevierkleumendearbeidstersgingenmeteenzeerspeciaal doelopreis.Zijbehoordentotdeenkeletientallenarbeidersdiedoordeparlementaire enquêtecommissieopgeroepenwarenominDenHaagtekomengetuigenoverhun arbeids-enlevensomstandigheden. Diecommissiehadhetoverigensnietgemakkelijkomhaaropdrachtuittevoeren. Vanbeginafaanhaddendemoeilijkhedenzichopgestapeld.Allerlei overheidsinstellingenweigerdenmedewerking,ondernemersprobeerdendeenquête tesaboterenenarbeiderswarenbangominhetopenbaartekomengetuigen. Tochwasdecommissieopdinsdag4januari1887naeenvoorbereidingstijdvan viermaandenbegonnenaandeverhoren,dieplaatsvondeninhetgebouwvande TweedeKameraanhetBinnenhofinDenHaag.Metdezelfdetreinalsdevier fabrieksarbeidsters,maardanindeeerste Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam XII klas,reisdeookdedirecteurvandewaskaarsenfabriek:de44-jarige,watcorpulente heerLodewijkHartogh.Lateropdedagzouhijvoordecommissieverklarendat zijnpersoneeldieochtendindetreinaldronkenwasendatzenueenmaalnergens voordeugden.Devierarbeidsterszoudenpasnalangaandringenvertellenopwelke afschuwelijkemanierzijopdefabriekwerdenbehandeld.Hetwasslechtséénvan develeincidenten,dietijdensdezittingsdagenvandeparlementaire enquêtecommissieplaatsvonden.Hetmeestberuchtevandezeincidentenbetrofhet verhoorvandebikkelhardefabrikantP.RegoutjunioruitMaastricht.Doordesnelle publikatievandeverhoren,werdheelNederlandindegelegenheidgesteldomde bitterewerkelijkheidoverhetlevenvandearbeidendebevolkingtewetentekomen. Hetisintussenbijnahonderdjaargeledendatdeverhorenenrapportenvande enquêtecommissievan1887inboekvormwerdengepubliceerd.Zijriepeneenstorm vanverontwaardiging,maarookvanwoedeenongeloofop.Deredendaarvoorzal iedereen,diedemoeiteneemtomenkeleverhorendoortelezen,alspoedigduidelijk zijn.Bladzijdenabladzijde,verhoornaverhoorwordthieronthuldwaterinhet Nederlandvan1887aandehandwas.Hetfraaiezelf-gemaaktebeelddatde bourgeoisiezolanginstandhadwetentehouden,lagplotselingindiggelen.Van hetrustigetevredenNederlandwaargeenwantoestandenbestondenzoalsinandere landen,waargeenkinderenafgebeuldwerdenenwaardearbeidersmetdepetinde handhunplaatswisten-vandàtNederlandbleefweinigover. Endaarvoorindeplaatskwameenheelanderbeeldnaarvoren:eenlandwaar vrouwenenkinderenindefabriekendertigtotveertigurenaanéénstukdoormoesten werken,waarondernemershunarbeiderssloegen,waarmannenophunwerkdood neervielen,waararmoede,hongerenziektehetlevenvanhonderdduizenden ondraaglijkmaakte.‘Ikdacht:hoekanGoddittoelaten,’getuigteenvoormalige fabrieksarbeideruitMaastrichttegenoverdecommissieledenoverdewantoestanden inhet‘moordhol’,zoalsdeaardewerkfabriekvanPetrusRegout&Zonengenoemd werd. Deschokdiedepublikatievandeenquêteverhorenin1887veroorzaakte,zounog geruimetijdblijvendoorwerken.Erwasdefinitiefietsveranderdenvoortaanwas hetonmogelijkomtedoenalsofernietsaandehandwasinNederland.Tweejaar later-in1889-werddeeerstevaneenlangereeksarbeidswettenaangenomen,die bedoeldwarenomenigebeschermingaan‘vrouwenenjeugdigepersonen’tebieden tegendeexploitatieinfabriekenenwerkplaatsen.Indatzelfdejaarwerdookeen staatscommissieingestelddiehetonderzoeknaardearbeidsomstandighedenin Nederlandmoestafmaken.Enhetzouvijfjaardurenvoordatdezecommissiein twintigdelenmettienduizendenpagina'sdeconclusies Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam XIII van1887zoubevestigen.ToenwarenoverigensalleendetoestandeninAmsterdam, Maastricht,Tilburgendevlasnijverheidonderzocht.Aanverdereverhorenkwam decommissienietmeertoe,omdatdeTweedeKamerinjuni1887ontbondenwerd. Maarondankshetfeitdatzemaarzokorthadkunnenwerken,heeftdeparlementaire enquêtecommissievan1887bergenwerkverzet. Hetwaspionierswerkindewarezinvanhetwoord.Decommissieledenwaren somszelfverbijsterddoordeellendediezijaantroffenendoordehardvochtigheid waarmeeondernemersenfabrikantenhunhoudingverdedigden.Zeldenechterlieten zijhunbewogenheidopenlijkblijken.Slechtséénkeergaatdevoorzitterdirectin opdeonthutsendefeitendievoordecommissieuitgestortworden.Datgebeurttijdens hetverhoorvandievierarbeidstersvandeAmsterdamsewaskaarsenfabriek.Een vanhenvertelthoezijdekostmoetverdienenvoorhaargezin.Haarmanis timmermanenaltweejaarwerkloosalsslachtoffervandeeconomischecrisisvan dejaren'80.Devrouwwerktalachttienjaar-vanafhaartwaalfde-opde kaarsenfabriekenverteltovergedwongennachtarbeid.Somswordendearbeidsters verplichtom36urenachterelkaardoortewerken,omdatdebestellingenklaarmoeten zijn.Aldietijdsjouwendevrouwenmetbakkenhetestearine,dieindemachines leeggegooidmoetenworden.Eenbuurvrouwbrengtwatbroodendefabriekverschaft ‘gratis’water.Intussenzithaarmanthuisbijdekinderen.Na36uurwerkenwordt eenrustpauzevaneenhalvedagtoegestaan.‘Erisbijnaniemanddietegenhet nachtwerkenkan,’verklaartzijvoordecommissie.‘Denvolgendendagzijnde meestenziekenklagenoverpijnindebeenen,inhethoofd,indelendenen.Het werkgaatdenvolgendendagnietgoed.’Gemiddeldverdiendedezevrouwvier guldenindeweek:netvoldoendeomhaarkindereneenpaardagenteetentegeven. Maar'smaandagsishetzuurverdiendegeldmeestalweerop.Opdatmomentvraagt devoorzitterhaarmedelijdend:‘Gijhebteenkwaadleven,meid?’Waaropzijbitter antwoordt:‘Bestniet,omZaterdagsmetvierhonderdcententhuistekomenen Maandagsweerzonderietsopnieuwtebeginnen.’ ‘Eenkwaadleven’.DatisdetermdiepastbijhetbestaanvandeNederlandse arbeidendebevolkinginhetlaatstvandenegentiendeeeuw.Eenkwaadlevendat gekenmerktwerddoorhonger,ziekteenzorgen.Eenkwaadlevendatalvroegbegon metzwarearbeid,waardoorkinderenvanacht,negenjaarsomsvoorhunheleleven ongelukkigwerden.IndeglasblazerijvanRegoutwerktenjongensvantwaalfjaar omdeandereweekindenachtploeg.Eenartsverteltoverdegevolgen:‘Dekinderen vermageren,zienerchetief[zwak]enmiserabeluit;zijkrijgenkrommebeenen;door hethangenenstaan'snachtswordenzijzoovermoeiddatdeledematenzichdaardoor krommen.’Indeaardewerkfabriekenvandezelfdefirma Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam XIV gingheteralevenergtoe:‘Eengrootaantal[kinderen]zieternaeenverblijfvan eenigejarenindefabriekziekelijkuit;zijbeginnentehoesten,ervolgtchronische ontstekingderslijmvliezendieookdelongenaantasteneindelijkkomtdetering; hethoestenneemtlangzaamtoe,gaatoverinlongteringeneindigtvoorvelentussen hetdertigsteenveertigstelevensjaarmetdedood.’InMaastrichtbestondzelfseen aparteuitdrukkingvoordelongteringdiedearbeidersopdeaardewerkfabriek opliepen:de‘pottemennekensziekte’. Ookvanandereberoepenwordtverklaarddatmenernietoudbijwerd.Zo bijvoorbeeldvandearbeidersindesuikerfabrieken,waareenovermatigehitteheerste. Eeningenieurvanhetstoomwezenzegtervoordecommissieover:‘Ikhebmijzelven weleensafgevraagdhoehetmogelijkwashetindiefabriekenuittehouden.’Een anderedeskundigegeefthetantwoord:dearbeidershoudenhetnietuit.Zijsterven bijnaallemaalvoorhunvijftigste:‘degevolgen[vandiearbeid]openbarenzichdan ookwanneereenzekerenleeftijdbereiktis;menzietdanalspoedigliedenmet gebogenrug,doorweektdoorstoomensuikerdampen.’Vaakishetzobenauwdin dezefabriekendatdearbeidersinpaniekraken:‘Somsslaatdaareenwerkmaneen ruitstukomtochmaarwatverscheluchttekrijgen.’ Hetisdanookgeensensatieverhaal,maardebitterewerkelijkheiddatarbeiders tijdenshunwerkdoodneervielen.PastoorSlootsuitAmsterdamverteltovereen salmoniakfabriek:‘Ongelukkig!Hetiswerkelijkerg!Zooweetikbijvoorbeelddat ineenjaaroftienzesdoodenindiefabriekgeweestzijn,endatdearbeiderswanneer zenietzeeroppassenbewusteloosneervallenenblijmogenzijnwanneerzijnietop eeneverkeerdeplaatsterechtkomen,ennoggauwnaarbuitenkunnengebracht worden.’Vanwegedevelegevallenvanoogaandoeningenstonddezefabriekin Amsterdambekendals‘dezeereoogen-fabriek’.Depastoordeeltmeedatarbeiders dieaangetastwerden,zonderééncentopstraatkwamen. Arbeidersgavenaandecommissienoganderevoorbeelden.Zoverklarentwee lettergietersoverdefirmaEnschedéinHaarlem,waarzijzelfgewerkthadden:‘De laatste[fabriek]isafgekeurd,omdateropéénzomer12of14mensenzijngestorven aanbloedspuwingenbenauwdheden.Hetmoeteersttienoftwaalfmensenlevens gekosthebben,eerkomtergeenverbeteringindiesoortzaken.’Loodvergiftiging kwamindatvakoverigenszóveelvoor,datdeondernemersdeleerjongensgratis melklietendrinken-omdatzeandersdood warenvóórzehetvakgeleerdhadden. Natuurlijkwashetnietinalleberoepenevenerg.Maarhetkwadeleveninfabrieken enwerkplaatseneisteregelmatigzijntol.Ongelukkenenbedrijfsongevallenkwamen veelvoorenwerdenals‘normaal’beschouwd. Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam XV Hetwasaltijddeschuldvandeslachtofferszelfenerwerdindemeestegevallen geencentuitbetaald.Dearbeidersgingenonderelkaarmetdepetrond. Socialevoorzieningenbestondennietendatbetekendeonderanderedatdemeeste arbeiderstothundoodmoestenblijvenwerken.Eenbedrijfsleiderverklaardevoor decommissie:‘Neen,zijwerkentothetlaatstetoe.Ikkengeenoudervolkdan55, 56en57jaar.’DemetaalarbeiderWillemAnsinglegdeuithoedatinzijnwerkging: ‘Zijwordeneenvoudigweggezonden.Alsiemandoverde50komt,wordthijinden regelspoedigzwakkelijkenoud.Debazenbegrijpendatspoedigendanishetgedaan. Depatroongaatindatgevalhakkenenvittenomdenmanzoodoendewegtekrijgen. Danwordtergezegd:oudejongen,ikkanjenietlangervoordatgeldgebruiken,en danwordthetloonverminderd.Eenjaarofeenpaarjaarlater,alsdemannogzwakker gewordenis,danwordthetloonweerverminderd.’Eenchefvaneengrotedrukkerij inAmsterdambevestigtvoordecommissie-diehetkennelijknogsteedsnietkon geloven-datzijnbaasdeouderearbeiderssimpelwegzóweiniglaatverdienendat zijhetlichamelijknietmeerkunnenvolhouden:‘enalshijnietmeerkan,danwordt hijeenvoudigontslagen.’Opdevraagvaneencommissielid‘Enhoekomtdeman aanzijneind?’antwoordtdechef:‘Allerongelukkigst.’ Degroot-industrieelRegoutwordtopditpuntdoordecommissieaaneen kruisverhooronderworpen.Zijnantwoordenlatennietsteradenover: -‘Maargijzultzetochnietlatenwerkentotzeerdoodbijneervallen?’ -[Regout:]‘Pensioneerendoenwijzeniet.’ -‘Duserisinuwfabriekgansgeensprakevanpensioneeren.Goedverstaan?’ -[Regout:]‘Neen.’ -‘Wanneergijzenietmeergebuikenkunt,gaanzijheenendoetgijnietsmeer aanhen.Eengrootdeelkomtdaneenvoudigtenlastevandestedelijkearmenkas?’ -[Regout:]‘Ookal.’ Dewaarheidwasdatdeoudgewordenarbeidervolstrektaanzijnlotwerd overgelatenenvaakvanhongerengebrekomkwam. ZowashetlevenvandearbeidendebevolkinginhetNederlandvan1887een ‘kwaadleven’endegeschoktheidvandecommissieledendeeldezichmeeaaneen grootdeelvandeburgerij.Voorheteerstwarenhierdearbeidersenarbeidsterszelf aanhetwoord-ookalkosttehethensomsnogveelmoeiteomzicheindelijkeens uittespreken.Vaakmoestdecommissiedeantwoordenuithunmondtrekken.Zij verzwegendeergstewantoestandenomdatzebangwarenvoorontslagendeberuchte ‘zwartelijsten’vandeondernemers.‘Devreesomopdefabriekbedanktte Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam XVI worden,zitoveralingepeperd,’schreefeeninsideraandecommissie.Hetisinderdaad opvallendhoeweinigarbeiderszichvrijwilligopgavenomvoordecommissiete getuigen.Diedatweldeden,warenvaakactivistenuitdearbeidersbeweging. OnverschrokkenarbeidersalsKlaasRisenWillemAnsingdiealeerderontslagen broodroofgetrotseerdhaddenvoorhunovertuiging.Maarhunaantalwaskleinen terechtwaarschuwdedecommissieinhaareindrapportvoorhetfeitdatsommige arbeidersmetopzeteenveelterooskleurigbeeldhaddenopgeroepen,omdatzebang warenandersontslagenteworden.Dereactiesopdepublikatievandeverhoren bewezendatdievreesallesbehalveongegrondwas. Endaarlagdanindezomervan1887hetrapportvandeparlementaire onderzoekscommissieoverdetoestandindefabriekenenwerkplaatseninNederland. Hetbevattedetekstvanalleverhoreneneengrondigeanalysedoordecommissie zelf.‘DepubliekmakingdezerverhorenmaakteinNederlandeendiepenindruken brachtveleninkennismettoestanden,waarvanzijzichtotnutoezelfsgeene voorstellinghaddenkunnenmaken,’schrijfteenhistoricusuitdietijd.De handelsuitgavewasdanooksneluitverkocht. Indesociaal-historischeliteratuurzijnweinigdocumentenzovaakgeciteerden geparafraseerdalsdeenquêtevan1887.Degrotehoeveelheidgegegevensdiede driedelenbevatten,heefthonderdjaarlaterweinigvanhaarwaardeverloren.Iedereen diezichinteresseertvoordegeschiedenisvandearbeidersbewegingofhetlevenvan dearbeidendeklasseaanheteindvandenegentiendeeeuw,vindtindeverhoreneen schataangegevensdienergensanderstevindenzijn.Vande146getuigenen deskundigendiedoordecommissiewerdenopgeroepenbehoordener54totde arbeidendeklasse.Vierenvijftigvandeanderhalfmiljoenarbeidersdieindietijd werkteninfabriekenenwerkplaatsenenophetland.Voorheteersthorenweook hunverhaalenwordtde‘andere’geschiedenisopgetekend.Hetverhaalvanleven enwerkeninNederland,opgetekenduitdemondvandemensendietotopdat momentnooitaanhetwoordwarengeweest:hetwareverhaalover‘eenkwaadleven’ inNederland. Dearbeidsenquêtevan1887.Deel1:Amsterdam