AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 36 Mayıs – Haziran 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org AHMED CÂHİDÎ VE DÎVÂNI ∗ Yrd. Doç. Dr. Abdullah AYDIN ÖZ Bir değirmendir bu dünya öğütür birgün seni Dünya değirmeninin zaman çarkı çabuk dönüyor. Bu hız arasında tarihî olarak geride kalan fakat hem edebî hem de kulluk şuuru bakımından bizden daha ileride olan mutasavvıf şairleri tanımak önemli bir vazifedir. Zirve bir şair olmasa da halkla devamlı iç içe olan, Divan Edebiyâtında “Câhidî” mahlası ile şiirler yazan Ahmed Câhidî önemli mutasavvıf şairlerimizden biridir. Ahmed Câhidî ve tasavvufî eserleriyle ilgili kitap, tez ve makale şeklinde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Fakat divanı henüz yayımlanmamıştır. Kaynaklarda şiir sayısının az gösterilmesi belki de hacimli olmadığı düşüncesiyle bu divan üzerine akademik çalışmalar yapılmasına engel olmuştur. Matbu olmayan divanın nüshaları incelenerek tarafımdan tenkitli metin hâlinde yayına hazırlanmıştır. Kitap olarak yayımlanması zaman alacağı düşüncesiyle eserin önemli kısımları bu makalede ilim âlemiyle paylaşılacak; şairin hayatı, şiirlerinin içeriği ve şiirlerinden örnekler verilecektir. Anahtar Kelimeler: Câhidî, Divan, Mutasavvıf, Dinî Şiir, Edebiyat. AHMED CAHIDI AND HIS DIVAN ABSTRACT This world is a grinder which one day can grind you The wheel of time of the grinder of the world turns quickly. It is an important duty to recognize the sufi poets who are fall behind between this quikness from historical aspect; but as a literary and serve consciousness aspect these poets are so ahead than us. Even if not a peak poet, Ahmed Cahidi who writes poems with pseudonym Cahidi in Divan literature is a person who regularly attend within the peoples and therefore he is one of our important sufi (mutasavvıf) poets. There are different kind of studies as boks, thesis and papers on Ahmed Cahidi and his sufistic Works. But his divan not published yet. Because of limited number of poems in designated references in some researchers maybe occurred the idea that this divan not volumnious and therefore this idea hampered some researchers to make academic studies on his divan. ∗ Bingöl Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, [email protected] 1 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 36 Mayıs – Haziran 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org The not printed transcripts of this divan was investigated and prepared for publishing as a criticized text by me. In this paper we think to share the essential part of our work with academic world; we will write shortly here the life of this poet, also we will give some informations about content of his poems and exemples from his poems. Key Words: Cahidi, Divan, Sufi, Religious Poem, Literature. GİRİŞ XVII. asırda III. Mehmet, I. Ahmet, I. Mustafa, II. Osman, IV. Murat, Sultan İbrahim ve IV. Mehmet padişahlık etmişlerdir. Dirayetsiz padişahların tahta geçmesi, saray kadınları ve harem ağalarının devlet işlerine karışmaları, askerî disiplinin bozulması, sadrazamların seçiminde dikkatli olunmaması gibi yönetimdeki zafiyetler devlet merkezini zayıflatmıştır. Merkezi otoritenin zayıflamasıyla İstanbul’da yeniçeri ve sipahi ayaklanmaları, Anadolu’da Celâlî isyanları baş göstermiştir. Ulema sınıfının taassubu da gerilemenin önemli sebeplerinden biridir. Bu asırda içtimaî ve idarî hayat gerilediği hâlde kültür, sanat ve edebiyat hayatı yükselişine devam etmiştir. Önceki asırlarda edebiyatın sağlam temellere oturtulması, gerilemeden etkilenmesini geciktirmiştir. Edebiyat ve sanat, türlerinde en güzel örneklerini bu devirde vermiştir. Divan edebiyatı sahasında Nef‘î, Şeyhülislam Yahya, Na‘ilî, Nâbî ve Nev’izâde Ata‘î başta olmak üzere büyük şairler yetişmiştir. Nesir sahasında Veysî ve Nergisî, âşık edebiyatında Karacaoğlan, Gevheri ve Âşık Ömer, dinî tasavvufî alanda ise Aziz Mahmut Hüda’î ve Niyazi Mısrî eserler vermişlerdir. Tekkelerin hızla çoğalmasıyla Dinî-Tasavvufî edebiyat da büyük gelişme kaydetmiştir. Tekkelerde musikinin öneminin artmasıyla güfte yazan çok kuvvetli şairler yetişmiştir. Yazdığı şiirler “ilahi” olarak okunan şairlerden birisi de Câhidî’dir. Câhidî’nin hayatı ve eserleri hakkında 3 kitap1, 1 doktora tezi2, 2 yüksek lisans tezi3, 3 makale4 yazılmıştır. Bunların haricinde çeşitli ansiklopedi ve biyografi kaynaklarında da bilgiler mevcuttur. Câhidî’nin hayatı hakkında fazla bilgi olmadığı için tüm bu kaynaklar hemen hemen aynı bilgileri kronolojik olarak birbirlerinden nakletmişlerdir. Bundan hareketle tekrarlardan kaçınarak burada Câhidî ile ilgili özet bilgiler verilecektir. A. AHMED CÂHİDÎ 1. Hayatı Şiirlerinde Câhidî mahlasını kullanan şairimizin ismi Ahmed’dir. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber Edirne’de doğmuştur. Aslen Rumelili ve babasının adının da Muhammed olduğu Kitâbu’n-Nasiha adlı eserinden anlaşılmaktadır. Câhidî’nin çocukluğu ve 1 Ramazan Eren, Çanakkale ve Kilitü’l-Bahir Köyümüzün Sultanı: Ahmed Câhidî Efendi, İstanbul, 1985; Hamit Er, Ahmed Câhidî Efendi Nasihatnamesi, Çanakkale, 2010; Hamdi Kızıler, Ahmed Câhidî Efendi ve Tasavvuf Felsefesi, İstanbul, 2006. 2 Hamdi Kızıler, Ahmed Câhidî Efendi ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara, 2004. 3 Şerife Saygın Coşkun, Ahmed Câhidî ve Kitâbu’n-Nasiha Adlı Eseri, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2005; Orhan Çamlıca, Ahmed Câhidî’nin Nasihatnâme ve Tevhid-i Zât Adlı Risalelerinin Tahlili, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006. 4 M. Halit Bayrı, “Câhidî”, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, C. 3, Şubat, 1954, s.375-376; Nuran Altuner, “Câhidî Ahmed Efendi”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 2, S. 6, Ankara, 2001, S. 159-176; Hamdi Kızıler, “Câhidî Ahmed Efendi’nin “Abdest, Namaz Ve Hac” İbadetlerine Dair Bazı Bâtınî Yorumları”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl: 7, S. 17, Ankara, 2006, s. 151-159. 2 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 36 Mayıs – Haziran 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org gençliği Edirne’de geçmiş, yüksek bir ilim muhiti içerisinde bulunmuştur5. Cemâliyye ve Uşşâkiyye Tekkelerinde dersler alarak din ve fen ilimlerinde kendini yetiştirmiştir. Talebe yetiştirmek, İslamiyet’in emir ve yasaklarını halka öğretmek için Çanakkale’ye gitmiştir. Çanakkale’de kendisinden daha fazla keramet ehli biri olduğu söylenen Kerime Hatun’la evlenmiştir. Bu evlilikten Âdem Efendi adında bir oğlu olmuş ve kendisinden 17 yıl önce vefat etmiştir. Câhidî’nin ölümüyle yerine geçen Lutfullah Efendi6 veya Abdüllâtif7 adında bir oğlu daha olduğu kaynaklarda yazılmıştır. Kilitbahir’de vefat eden Câhidî, oğlu ve eşiyle aynı türbeye defnedilmiştir. Ölümüne H. 1070/ M. 1659’u gösteren “istirahat” kelimesiyle tarih düşülmüştür. Bununla birlikte 1658’de Çanakkale’yi gezen Evliya Çelebi’nin Câhidî’den söz etmemesi Câhidî’nin daha önce ölmüş olma ihtimalini akla getirmektedir8. Câhidî, gece gündüz Kur’an okuyan, cömert, kişilik sahibi, dünyanın malına itibar etmeyen, çevresinde sayılan ve sevilen biridir. Şiirlerinde kullandığı mahlasından da anlaşılacağı gibi maneviyat âleminde cihat eden şairin şöhreti günümüze kadar gelmiştir. Türbesi halk tarafından hâlen ziyaret edilen bir mekândır. 2. Menakıbı Halk arasında çok sevilmesinden dolayı Çanakkale yöresinde Câhidî hakkında değişik menakıplar anlatılmaktadır. Bunlardan iki tanesi çok meşhur olmuş ve hakkında yapılan çalışmalarda zikredilmiştir9. Bir gün Çanakkale’ye geçmek için Kilitbahir iskelesine gelen Câhidî’yi parası olmadığı için kayığa almazlar. Üzgün bir hâlde eve gelen Câhidî’ye zevcesi Kerime Hatun seccadeyi verir ve “Bunun üzerine binip karşıya geç.” der. Câhidî’nin seccadeyle denizden geçişinin görülmesiyle büyük bir velî olduğu anlaşılır. Diğer menakıbı IV. Mehmet ile alâkalıdır. Rüyasında Câhidî’yi gören Sultan IV. Mehmet, sohbet edip duasını almak için Kilitbahir’e gider. Câhidî padişahın maddî ihsanını kabul etmez. Bunun sonucunda IV. Mehmet, “Asıl sultan sensin.” diyerek Câhidî’ye “Sultan” unvanını verir. 3. Tarîkatı ve Tarîkat Silsilesi Ahmed Câhidî, Halvetiliğin Uşşakiyye koluna bağlı olan ve kendi adıyla anılan Câhidiyye’nin kurucusudur10. Divanının başında tarîkat silsilesi şu şekilde verilmiştir: Şeyh Hasan Hüsamüddîn-i Uşşâkî, Şeyh Saruhanî Memi Can, Şeyh Ömer Garibî El- Gelibolu, Şeyh Ahmed Câhidî, Şeyh Ahmed el- Maruf Beyazî, Şeyh Osman el- Edirnevî. Divânda bulunan; Mazhar-ı sırr-ı hakâyık Şeyh ‘Ömer râh-ı necât Himmetünle mürde gönlüm buldı nûrundan hayât11 5 Rıdvan Canım, Edirne Şairleri, Ankara, 1995, s. 296. 6 Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, C. 2, İstanbul, 1936, s. 894. 7 Nihat Azamat, “Câhidî” T.D.V. İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul, 1993, s.16. 8 Ramazan Eren, age, s. 9. 9 Ramazan Eren, age, s. 5-6. 10 Selami Şimşek, “Avrupa İle Asya Arasında Önemli Bir Geçiş Noktası Gelibolu’da Tarîkatlar Ve Tekkeler”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 22, Konya, Güz, 2007, s. 251-310. 11Cahîdî, Dîvân, Süleymâniye Kütüphanesi Uşşâkiye Tekkesi Bölümü, No: 245, vr. 4a. 3 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 36 Mayıs – Haziran 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org matlalı methiye şiirinden Câhidî’nin Şeyh Ömer Garibî’den hilafet aldığı anlaşılmaktadır. Kaynaklarda ise Şeyh Seyyid Mehmed Celâleddin Efendi’ye intisap ile hilafet alarak Câhidiyye’yi kurduğu belirtilmiştir. Yani Câhidiyye, Halvetiyye’nin Cemâliyye kolundan ayrılmıştır. Cemâleddin Efendi 1164/1751’de vefat ettiğine göre bu bilgide yanlışlık vardır. Bu yanlışlığı M. Halit Bayrı da tekrarlamıştır12. Yine Bosnalı Şeyh Hasan Kâimî’nin de Câhidî’nin şeyhi olabileceği belirtilmiş, aralarındaki zaman farkından dolayı bu iddianın yanlışlığı da tespit edilmiştir13. Divandaki silsilede adı bulunan Hüsamüddîn-i Uşşâkî’den dolayı Câhidiyye’yi, Halvetiliğin Ahmediyye kolundan ayrılan Uşşâkiyye’nin kolu olarak da ele alabiliriz. Câhidî’nin vefatıyla, tarîkatının devamı hakkında da farklı bilgiler verilmiştir. Divanındaki silsilede Câhidî’den sonra Ahmed El-Maruf Beyazî ve Osman El-Edirnevî şeyhlik yapmışlardır. Bazı kaynaklarda ise Câhidî’nin vefatıyla yerine oğlu Lütfullah (veya Abdüllatif) Efendi şeyh olmuştur14. Câhidî’nin tarîkatı XVII. asırda Çanakkale, Edirne ve Bursa çevresinde hayli yaygın olmuş; ancak İstanbul’a ulaşamamıştır. Eserlerinin İstanbul’da istinsah edildiği göz önünde bulundurulduğunda, İstanbul’da müritlerinin olduğu; fakat bir tarîkat şubesi açamadıkları söylenebilir15. Halifelerinden Muslihiddîn-i Karamanî Muslihiyye kolunu, diğer halifesi Şeyh Ali Efendi Bursa’da Üçkozlar Dergâhı’nı kurarak Câhidiyye’yi devam ettirmişlerdir16. Câhidiyye ve kolları şeyhlerde meydana gelen başıboşluk, tarîkat seyr ü sülûk âdâbının kaybolması gibi sebeplerle zamanla yok olmuştur17. Câhidiyye, Câhidî’nin takip ettiği Sünni çizgiden uzaklaşarak Bektaşilik’in tesirinde kalmıştır. XX. asrın başlarında ise Câhidiyye kollarıyla beraber tamamen ortadan kalkmıştır.18 4. Edebî Kişiliği Câhidî, devrin mahallileşme hareketleri ve halkı bilgilendirmek için eser verme gibi sebeplerle sade ve anlaşılır bir dil kullanmıştır. Türkçe olmayan kelimelere fazla yer vermemekle beraber divanında Eski Anadolu Türkçesine ait kelimeler de görülmektedir. Câhidî, bazen aruz kalıbına bazen de kafiyeye uydurmak için Arapça veya Farsça olan kelimeleri Türkçe söyleyişlerine göre kullanmaktadır. Vücûd, zâkir, ârzû, nâkıs, dünyâ kelimelerindeki uzun ünlüleri normal yani vücud, zakir, arzu, nakıs, dünya; zikr, şükr gibi bazı Arapça kelimeleri de zikir, şükür şeklinde görmekteyiz. Ayrıca Türkçede ayn harfiyle yazılan kelime olmadığı için şair, bu harfin kullanıldığı kelimeleri Türkçe gibi düşünür ve ayn harfini görmezden gelerek ulama yapmaktadır. Bu tarzdaki tasarruflara ilgili bölümlerde tekrar değinilecektir. Şair, Câhidî ve Lutf-ı Hak mahlaslarını kullandığı şiirlerinde Yunus Emre tesirindedir. Yunus Emre’ye nazire diyebileceğimiz şiirleri vardır. Hem hece hem de aruz vezniyle şiirler yazmıştır. Gerek hece gerekse aruzla yazdığı şiirlerinin vezinlerinde aksaklıklar vardır. Beyit veya dörtlüklerden oluşan şiirleri mesnevi, murabba, gazel ve kıt’a nazım şekillerindedir. 12 M. Halit Bayrı, agm, s. 375. 13 Nihat Azamat, agm, s. 16; Kenan Erdoğan, “Bosnalı Hasan Kâimî ve Divanı’nın Manisa Nüshası, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.31, Ankara, Güz, 2004, s. 258. 14 Nihat Azamat, a.g.m. 15 Hamit Er, age, s. 17. 16 Nihat Azamat, agm, s. 16. 17 Sadık Vicdani, (Haz.: İrfan Gündüz), Tarîkatler ve Silsileleri (Tomâr-ı Turûk-u Aliyye: Melâmiyye, Kâdiriyye, Halvetiyye, Sûfî ve Tasavvuf), İstanbul, 1995. 18 Nihat Azamat, agm, s. 16. 4 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 36 Mayıs – Haziran 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Şiirlerin konusu tasavvufla alâkalıdır. Tevhid, münâcaat, naat ve methiyeler yazmıştır. Divanında Allah’a ve Peygamber’e sevgi şiirleri, şeyhi Ömer Garibî’ye ve devrin padişahı Sultan IV. Murad’a methiyeleri vardır. Câhidî’nin şiirleri tarîkat çevrelerinde beğenilmiş ve müzikle terennüm edilmiştir. Bazı manzumelerinin Acem ve Eviç makamlarında besteleri vardır19. 5. Eserleri Tarîkatle ilgili Kitâbu’n- Nasiha, Tevhid-i Zât adlı mensur eserlerinden başka dinî ve tasavvufî şiirlerden oluşan bir divanı vardır. a. Kitâbu’n-Nasîha Bu eserde tarîkat âdâb ve erkânıyla ilgili bilgiler yazılmıştır. Mensur olan eser Câhidî’nin duasıyla biter. Telifin 1026’nın Ramazan ayı sonunda tamamlandığı eserin sonunda kaydedilmiştir. Câhidî’nin bu eseri üzerine 1 kitap20, 2 yüksek lisans tezi21 hazırlanmıştır. Eserin çok sayıdaki yazma nüshalarıyla ilgili bilgiler adı geçen bu çalışmalarda detaylı olarak verilmiştir. b. Tevhid-i Zât Bu eser Câhidî hakkında bilgi veren çoğu eserde, Kitâbu’n-Nasîha’yla karıştırılmış; aynı eser olduğu zannedilmiştir. Bu karışıklığın sebebi, her iki eserin yazmalarda genelde bir arada bulunması ve anlatım tarzı ile üslubunun benzerlik göstermesidir. Bu sebeple Kitâbu’n- Nasîha’yla ilgili yapılan tezlerde Tevhid-i Zât da incelenmiştir. c. Divan Bu eser hakkında makalemizin II. bölümünde detaylı bilgi verilecektir. B. AHMED CÂHİDÎ DÎVÂNI Câhidî dinî ve tasavvufi şiirlerini bu eserde toplamıştır. Klasik anlamda mürettep olmayan divan, iki bölüm hâlinde düzenlenmiştir. Divan bu yönüyle Eski Türk Edebiyatında farklı bir özellik taşımaktadır22. Şair, eserinin I. bölümünde Câhidî mahlasıyla 223, II. bölümünde de Lutf-ı Hak mahlasıyla 30 şiire yer vermiştir. M. Halit Bayrı23 ve Nihat Azamat24, Câhidî Dîvânı’nda İlâhî tarzında 100 civarında şiir olduğunu belirtmişlerdir. Kaynaklarda şiir sayısının az gösterilmesi, belki de hacimli olmadığı düşüncesiyle, bu divan üzerine akademik çalışmalar yapılmasına engel olmuştur. Nuran Altuner bir makalesinde kısa zaman içerisinde divanı yayımlayacaklarını belirtmiştir25. Divanın her iki bölümünün başında da Câhidî’nin tarîkat silsilesi ve divanın Câhidî’ye ait olduğu kaydedilmiştir. Süleymâniye Kütüphanesi Uşşâkiye Tekkesi Bölümündeki nüshasında I. bölümün başında; 19 Sadettin Nüzhet Ergun, age, s. 894. 20 Hamit Er, Ahmed Câhidî Efendi Nasihatnamesi, Çanakkale, 2010. 21 Şerife Saygın Coşkun, age, Çanakkale, 2005; Orhan Çamlıca, age, İstanbul, 2006. 22 Edebiyatımızda birden fazla mahlas kullanan şairler için bkz: Orhan Kurtoğlu, “Divan Şiirinde Mahlas Değiştiren ve Birden Fazla Mahlas Kullanan Şairler”, Bilig, Yaz / 2006, S. 38, s. 71-91. 23 M.Halit Bayrı, a.g.m. 24 Nihat Azamat, a.g.m. 25 Nuran Altuner, agm, s. 175. 5 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 36 Mayıs – Haziran 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Kutbu’l-Ârifîn Gavsu’l-Vâsılîn Tâcü’l-Âşıkîn Pîrimiz Efendimiz e’ş-Şeyh Hasan Hüsame’d-din-i Uşşâkî kuddise sırruhu’l-Bâkî e’lHuldî Buhârâvî hazretleri andan Hulefâ’yı evveli Şeyh Saruhanî Memi Cân Hazretleri andan e’ş-Şeyh Ömer Garibî el-Gelibolî kuddise sırruhu hazretlerine andan Sâhib-i Dîvân e’ş-Şeyh Ahmed Câhidî hazretlerine e’ş-Şeyh Ahmed el-Ma’rûf Beyâzî hazretlerine andan e’ş-Şeyh Osmân el-Edirnevî Filyokuşî. Hazâ Dîvân-ı Câhidî Kilit Bihârî kuddise sırruhu. ve II. bölümün başında da; Kutbu’l-Ârifîn Gavsu’l-Vâsılîn Tâcü’l-Âşıkîn Pîrimiz Efendimiz e’ş-Şeyh Hasan Hüsame’d-din-i Uşşâkî kuddise sırr’ullahi Te’âlâ hazretleri anlardan e’ş-Şeyh Saruhanî Memi Cân Hazretleri anlardan e’ş-Şeyh Ömer Garibî el-Gelibolî anlardan Sâhib-i Dîvân e’ş-Şeyh Ahmed Câhidî hazretleri anlardan Ahmed el-Ma’rûf Beyâzî hazretleri andan e’ş- Şeyh Osmân el-Edirnevî Filyokuşî kuddise sırruhu’l-Bâkî Hazretleri Ahmed. kayıtları vardır. Hemen hemen aynı ifadelerin yer aldığı kayıtlar her iki bölümdeki şiirlerin Câhidî’ye ait olduğunu göstermektedir. Câhidî Dîvânı’nın tespit edilen dört tane el yazma nüshası vardır. Bunlar Süleymâniye Kütüphanesi Uşşâkiye Tekkesi Bölümü 245, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı 350, Süleymâniye Kütüphanesi Hasan Hüsnü Paşa Bölümü 796 ve Câhidî hakkında bize bilgi veren en eski kaynaklardan biri olan makalesinde belirttiği üzere M. Halit Bayrı’nın hususi kütüphanesindeki nüshalardır26. Bunlardan içerisinde az şiir bulunduran son iki nüsha eksiktir. Câhidî Divanı’nın Süleymâniye Kütüphanesi Uşşâkiye Tekkesi Bölümü ile İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığındaki nüshalarından oluşturulan tenkitli metni ise tarafımdan yayımlanmak üzere hazırlanmıştır. 1. Divanın Şekil Özellikleri a. Nazım Şekilleri Mürettep olmayan Câhidî Dîvânı, tarafımızdan nazım şekillerine göre ayrılarak mürettep hâle getirilmiştir. Toplam 253 şiirin yer aldığı divandaki nazım şekilleri ve şiir sayıları aşağıdaki şekildedir: I. Bölüm II. Bölüm Toplam Mesnevi 2 - 2 Murabba 134 12 146 Gazel 55 11 66 Kıt’a 32 7 39 Toplam 253 Tabloda görüldüğü üzere Câhidî Divanı’nda nazım şekilleri bakımından çeşitlilik bulunmamaktadır. Çoğu divanda gördüğümüz kaside, rübâ‘î, tuyuğ gibi diğer nazım şekillerine ait örnek yoktur. Bentlerden oluşan nazım şekillerinde yani musammatlarda ise sadece murabba var; muhammes, müseddes, terkib-i bent, terci-i bent gibi şekillerde şiirler yoktur. 26 M. Halit Bayrı, a.g.m s. 375. 6 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 36 Mayıs – Haziran 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Divanda sadece 2 mesnevi bulunmaktadır. Bunlardan ilki 51, ikincisi ise 6 beyitten oluşmaktadır. Divanda toplam 146 murabba vardır. Bunlardan 60’ı mütekerrir, 86’sı müzdevic murabba şeklindedir. Bazı müzdevic murabbalar sadece bir kelime farklılığıyla mütekerrir şiirlerden ayrılmıştır. Bu şiirleri de göz önünde bulundurduğumuzda Câhidî’nin kelime tekrarlarıyla özellikle murabbalarda ahenk sağlamaya çalıştığı görülmektedir. Mesela aşağıya iki bendini aldığımız murabbada dördüncü mısralar sadece birkaç harfle birbirinden ayrılmaktadır: ‘Âlem-i gayba ‘azm iden ‘Üryân olan gelsün beri Horlıgı ihtiyâr iden ‘Ayân olan gelsün beri Büt-perestden vefâ gelmez Geçer ‘ömri dermân bulmaz Yerlü olan hem-râh olmaz Mihmân olan gelsün beri27 Bent sayısı bakımından murabbalar da çeşitlilik görülmektedir. Çoğunluk 5 bentten oluşmakla birlikte bent sayısı 2, 4, 6, 7’li olan murabbalar da vardır: Bent Sayısı 2 4 5 6 7 Şiir Sayısı 1 32 102 9 2 Divandaki 253 şiirden sadece bir tanesinde mahlas beyti bulunmamaktadır. Divanın ikinci bölümünün başında olan bu şiir bir murabbadır. Câhidî Dîvânı’nda 66 gazel bulunmaktadır. Gazellerin beyit sayıları ve kaç gazelde kullanıldıkları şöyledir: Beyit Sayısı 4 5 6 7 8 Şiir Sayısı 13 39 10 2 2 Câhidî çoğunlukla 5 beyitten oluşan gazeller yazmıştır. Gelenekte gazellerin beyit sayılarının tek sayı olmasına dikkat edilmektedir, fakat Câhidî’de görüldüğü gibi 4, 6 veya 8 beyitten oluşan gazeller de görülmektedir. Câhidî Divanı’ndaki son nazım şekli olan kıt’anın 39 örneği vardır. Çoğunluğu 5 beyitten teşekkül etmiştir: Beyit Sayısı 2 4 5 6 7 Şiir Sayısı 1 4 31 2 1 27Cahîdî, age, vr. 10b. 7 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 36 Mayıs – Haziran 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org b. Vezinler Câhidî Dîvânı’nda hem hece hem de aruz ölçüsü kullanılmıştır. Her ne kadar divan şairleri aruz veznini kullansa da murabba nazım şeklinde dinî şiirlerin yaygın olduğu divanlarda hece ile yazılmış şiirler görülmektedir. Öncelikle, kullanılan kalıpları şöyle tablolaştırabiliriz: Bahir Kalıp Şiir Remel Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün 110 Hezec Mefâ‘ìlün mefâ‘ìlün fe‘ûlün 27 Hezec Mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün mefâ‘îlün 8 Recez Müstef‘ilün müstef‘ilün müstef‘ilün müstef‘ilün 4 Hezec Mefâ‘îlün mefâ‘îlün 1 Yukarıdaki Toplam 150 rakamlar, Câhidî’nin remel bahrinin “Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün” ve hezec bahrinin “Mefâ‘ìlün mefâ‘ìlün fe‘ûlün” kalıplarını daha fazla kullandığını göstermektedir. Haluk İpekten’in 61 şairin divanı üzerinde yaptığı inceleme ile Câhidî Dîvânı vezin yönünden karşılaştırıldığında “Fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün” kalıbının kullanım sıklığı arasında paralellik vardır28. Câhidî, aruz kalıbına uydurabilmek için bazen Arapça veya Farsça olan kelimeleri Türkçe söyleyişlerine göre kullanmaktadır. Vücûd, zâkir, ârzû, nâkıs, dünyâ, tesbîh, temcîd ve düşmân kelimelerindeki uzun ünlüleri normal yani vücud, zakir, arzu, nakıs, dünya, tesbih, temcid ve düşman şeklinde kullanmıştır. Yine zikr, şükr gibi bazı Arapça kelimeleri zikir, şükür şeklinde görmekteyiz. Câhidî Dîvânı’nda hece ölçüsüyle yazılmış çok sayıda şiir vardır. Divanlarda hece vezninin kullanılması mutasavvıf şairlerde rastlanılan bir durumdur. Özellikle aruzun “Mefâ‘ìlün mefâ‘ìlün fe‘ûlün” kalıbı ve hece sayısı bakımından buna benzeyen 11’li hece ölçüsü dinî muhtevalı murabbalarda tercih edilmektedir. Hece kalıplar ve kaç şiirde kullanıldıkları aşağıdadır: Hece sayısı 5 6 7 8 10 11 12 14 16 Toplam Şiir sayısı 1 2 4 33 1 53 2 2 5 103 Esasında bu şiirlerin çoğunu aruz veznine uydurulamadığı için heceyle yazılmış şiir olarak niteleyebiliriz. Nasıl anlattığından çok neyi anlattığının- güncel bir ifadeyle “sanat için sanat” değil de “toplum için sanat” anlayışının- hâkim olduğu dinî şiirlerde edebî sanat veya vezin gibi şekle ait unsurlar ikinci planda kalmıştır. 16’lı hece ölçüsüyle yazılan 5 şiirden 4’ü gazel, 1’i kıt’a nazım şeklindedir. Heceyle murabba yazılması başka divanlarda da karşılaşılabilecek bir durum, fakat gazel yazılması yaygın değildir. Bu şiirlerin mısraları, bazen ikiye bölünerek dört mısralı bentler hâline dönüştürülmüştür. Mesela, 28 Haluk İpekten, Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, İstanbul, 1994, s. 276- 340. 8 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 36 Mayıs – Haziran 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Geçürdün ‘ömrüni gâfil cân u dilden kul oldun mı Habîbine ümmet olup livâ-yı hamde geldün mi29 matla beyti, nüshalarda; Geçürdün ‘ömrüni gâfil Cân u dilden kul oldun mı Habîbine ümmet olup Livâ-yı hamde geldün mi şeklinde yazılmıştır. Bu şiirlere 16’lı hece ölçüsüyle yazılmış gazel demektense 8’li murabba demek daha doğru gibi görünmektedir; fakat bu durumda kafiye şeması x-a-x-a olur. Murabba nazım şekli böyle bir kafiye şeması örneklerini içermez30. Böyle kafiyelenen bir murabba şeklini kabul ettiğimiz takdirde tüm musammat gazellerin murabba olarak değerlendirilmesi gereğini ortaya çıkarır ki, bu da doğru olmaz. Halil Erdoğan Cengiz musammatlarla ilgili yaptığı incelemede 405 şarkıdan sadece bir tanesinin yukarıdaki kafiye şemasına uyduğunu belirtmektedir. Tüm bunların ışığında bu özelliklere sahip 4 şiir murabba olarak değil de gazel olarak değerlendirilmiştir. Yine bu özellikte yazılmış ve kıt’alar arasına aldığımız bir şiiri murabba varsayarsak onun kafiye şeması da x-x-x-a şeklinde olur ki, bunun da örnekleri yoktur. Türkçede uzun ünlü harflerin bulunmamasından dolayı imâlelerin çok olduğunu görüyoruz: Her ki îmân-ı yakîn itdi sana buldı necât Saçun[un] sırrın[ı] bildi oldı ana reh-nümâ31 Bununla birlikte hem hece hem de aruzla yazılan bazı şiirlerde vezin bozuklukları tespit edilmiştir. c. Kafiye ve Redifler Câhidî şiirlerinde redif kullanmaya özellikle gayret etmiştir. Divandaki 146 murabbaın 101’i, 66 gazelin 42’si, 39 kıt’anın 16’sı müreddef şiirdir. Böylece divandaki toplam 253 şiirden 159’unun redifle yazıldığı ortaya çıkmaktadır. Bu rakamın yüksek çıkmasında murabbalardan 60’ının mütekerrir olması etkili olmuştur. Bu incelemede sadece kelime veya kelimelerden oluşan redifler sayılmış, ek hâlindeki redifler dikkate alınmamıştır. Ek hâlindeki redifler göz önünde bulundurulsa –neredeyse- divanın tamamı müreddef şiirlerden teşekkül etmiştir diyebiliriz. Türkçe şiirde redif çok fazla kullanılmaktadır. Şairler mısra tekrarlarıyla ya da mısra sonlarında kelime tekrarlarıyla şiire ahenk katmaya çalışmışlardır. Divan edebiyatında fazla yaygın olmayan çift çapraz redif32, Câhidî Dîvânı’nda görülmektedir. Şair, tamamı 5 bent olan bu şiirde sadece mütekerrir mısrada bir kelime değiştirmektedir. 29Cahîdî, age, vr. 11a. 30 Haluk İpekten, age, s. 74; Cem Dilçin, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, 6. Baskı, Ankara, 2000, s. 212; Halil Erdoğan Cengiz, “Divan Şiirinde Musammatlar”, Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri), Sayı: 415-416-417 / Temmuz-Ağustos-Eylül, 1986, s. 295-312 31Cahîdî, age, vr. 3a. 9 AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı: 36 Mayıs – Haziran 2013 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org Bir teferrüc eyleyüp bakdum cihânun yüzine Her neye bakdum ise ‘ibret görindi gözüme ‘Âkil isen cân kulagın aç nazar kıl sözüme Bir degirmendür bu dünyâ ögüdür birgün seni Alt taşı degirmenün yer yüzin(i) tutmış karâr Göklere kılsam nazarı niçedür leyl ü nehâr Niçe yüz bin evliyâyı topraga kıldı karâr Bir degirmendür bu dünyâ un ider birgün bizi33 Kafiye hususunda ise çoğunlukla tam ve zengin kafiye kullanılmıştır. Vezin bahsinde belirtildiği üzere şair, kafiye hususunda da Arapça ve Farsça bazı kelimeleri Türkçe gibi değerlendirmiş ve kafiye yapmıştır. Meselâ aşağıdaki beyitte abdest anlamındaki vuzû’ kelimesinin sonunda “hemze” vardır. Şair “yüzi” kelimesine kafiye yapmak için hemzeyi görmezden geldiği gibi “uzun u” sesini de normal olarak okumakta, göz için kafiye anlayışının zıddına olarak “yüzi” kelimesini de “yüzü” şeklinde kullanmaktadır. : Gerekdür tâlibe farz oldı vuzû’ Yuya mihrâba lâyık ola yüzi34 Arapça kelimeyi Türkçe söylenişe uygun olarak kullanmanın başka örnekleri de vardır. Bunlar arasında “murâd-murat” değişimi örneğini gösterebiliriz: Câhidî[yi] sensin ey seyyâh iden râh-ı murâd Kudret-i Rabbü’l-enâmdan rûze-i deryâ fürat ‘Abdüne iren mutahhâr her kimün kadr-i berât Fazl-ı Rahmân kudret-i Hak şehr ramazân merhabâ35 Şair bazı şiirlerde kafiye yapmamış, kafiyeyi redifle sağlamaya çalışmıştır: Sözüni bürhân ile söyle yalan da‘vâyı ko Söz ana dirler ki anda hikmet-i Lokmân ola Dîv iken sandun Süleymân sen özüni bilmedün Mantıku’t- tayrı bilenler dîvlere hâkim ola36 Bu beyitlerdeki “n ve m” sesleri kafiye şeklinde düşünülemeyeceğine göre redif olan “ola” kelimeleri kafiye olarak değerlendirilmiştir. 32 Yaşar Aydemir, Halil Çeltik, "Redife Farklı Bir Bakış: Çift/Çapraz Redifle Yazılmış Tek Kafiyeli Şiirler", Bilig, S. 33, Bahar, 2005, s. 167-188. 33Cahîdî, age, vr. 45b. 34Cahîdî, age, vr. 2a. 35Cahîdî, age, vr. 5a. 36Cahîdî, age, vr. 11b. 10