RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY ł SOCJOLOGICZNY Rok XLVI — zeszyt 3 — 1984 I. ARTYKUŁY ANDRZEJ MURZYNOWSKI TYMCZASOWE ARESZTOWANIE I ZATRZYMANIE W POSTĘPOWANIU KARNYM WSTĘP Pozbawienie człowieka wolności jest jedną z najbardziej drastycz­ nych form ograniczenia jego ludzkich swobód i praw, do której trzeba sięgać jedynie w wypadkach skrajnych konieczności. Dlatego budzi licz­ ne zastrzeżenia już sam fakt zbyt szerokiego posługiwania się karą poz­ bawienia wolności, którą stosuje się wtedy, gdy wina sprawcy przestęp­ stwa została dowiedziona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądo­ wym. Z większą więc jeszcze ostrożnością trzeba odnosić się do stoso­ wania takich środków pozbawienia wolności, które dotyczyć mogą osób dopiero podejrzanych lub oskarżonych o popełnienie przestępstwa, a więc osób nieraz w rzeczywistości niewinnych lub winnych popełnienia nie­ wielkich czynów, zasługujących jedynie na łagodną reakcję karną, tj. środków spełniających w procesie karnym funkcje zapobiegawcze. W artykule tym będzie mowa o dwóch takich środkach: tymczaso­ wym aresztowaniu i zatrzymaniu, które występują we wszystkich współ­ czesnych procedurach karnych. Ich cechą wspólną jest to, że są one środ­ kami pozbawienia wolności o charakterze prewencyjnym. Różne są na­ tomiast podmioty •uprawnione do ich stosowania oraz dopuszczalny czas ich trwania. O tymczasowym aresztowaniu, które trwać może długi okres, czasu, decydować mogą wyłącznie organy sądu oraz nieraz także proku­ ratorzy. O zatrzymaniu, które trwać może najwyżej, kilka dni, decydo­ wać mogą organy ścigania i ochrony porządku publicznego'. Problematyka stosowania tymczasowego aresztowania i zatrzymania uznawana jest we wszystkich państwach jako bardzo trudna do właści­ wego uregulowania i budząca w teorii procesu karnego liczne kontro­ wersje. Wzbudza ona także wiele sporów pomiędzy przedstawicielami teorii, która stara się maksymalnie ograniczyć możliwości i rozmiary stosowania tych drastycznych środków pozbawienia wolności, oraz prak­ tyki, która nader chętnie i zbyt często do nich sięga. Dla organów pro- 1 Ruch Prawniczy 3/84 2 Andrzej Murzynowski cesowych jest bowiem na ogół rzeczą wygodną prowadzenie postępowa­ nia karnego w stosunku do osób pozbawionych wolności, a więc pozosta­ jących do ich stałej dyspozycji. Będę się starał określić warunki stosowania tych dwóch środków, a zwłaszcza tymczasowego aresztowania, aby przyczynić się do wskaza­ nia na potrzebę większego ograniczenia i zracjonalizowania ich stosowa­ nia w praktyce. Zawarte rozważania będą uwzględniały zarówno obowią­ zujący u nas stan prawny, jak i wskazywały na potrzeby i kierunki do­ konania w nim określonych zmian. Postaram się także wykorzystać pew­ ne informacje prawnoporównawcze, czerpane z europejskich państw so­ cjalistycznych oraz niektórych państw zachodnich. I. ISTOTA, CHARAKTER PRAWNY I FUNKCJE TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA W literaturze różnych krajów podkreśla się na ogół zgodnie, że tym­ czasowe aresztowanie jest wyłącznie procesowym środkiem przymusu, który należy wyraźnie odróżniać od wszelkich postaci kary kryminalnej, a zwłaszcza od kary pozbawienia wolności 1. Jest to jeden ze środków zapobiegawczych, którego jeśli nie jedyną, to w każdym razie główną funkcją ma być zapobieganie uchylaniu się oskarżonego od wymiaru sprawiedliwości, a więc od wydania orzeczenia o jego odpowiedzialności karnej i od ewentualnego wykonania kary. Chodzi tu oczywiście tylko o zapobieganie bezprawnym aktom uchylania się oskarżonego od wy­ miaru sprawiedliwości, takim jak: jego ucieczka i ukrywanie się, do­ konywanie matactw lub niszczenie i ukrywanie przedmiotów pochodzą­ cych z przestępstwa, nie zaś o jego działania legalne, jak np. odmowa składania wyjaśnień, która jest jedną z form realizacji jego prawa do obrony. Tego rodzaju zapobiegawcze, czysto procesowe funkcje tymcza­ sowego aresztowania nie budzą zastrzeżeń i zasługują na akceptację i jeśli środek ten jest stosowany z należytym umiarem dają się pogodzić z podstawowymi zasadami procesu karnego, w tym także z zasadą do- 1 Por. np.: M. Cieślak, Areszt tymczasowy w świetle obecnego i w perspek­ tywie przyszłego ustawodawstwa, PiP nr 12 z 1954 r. oraz Przemiany w zakresie polityki stosowania tymczasowego aresztowania, Studia KKiP, t. 7 1977, s. 183; A. M. Czelcow, Radziecki proces karny, Warszawa 1955, s. 189-190; M. S. Stro- gowicz, Kurs sowietskogo ugołownogo processa, Moskwa 1958, s. 150; A. Murzy- nowski, Areszt tymczasowy, Warszawa 1963, s. 53-59, W literaturze innych kra­ jów por. np.: F. Hélie, Traité de l'instruction criminelle ou théorie du code d'instruction criminelle, t. V, Paris 1953, s. 748 i 752 - 753; E. Beling, Deutches Reichsstrafprozessrecht, Berlin und Leipzig 1928, s. 496; A. Kries, Lehrbuch des deutschen Strafprozessrechts, Freiburg 1892, s. 310. W literaturze Polski przed­ wojennej S. Glaser, Polski proces karny w zarysie, Kraków 1934, s. 222. Tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie 3 mniemania niewinności oskarżonego. Proces karny musi bowiem być wy­ posażony w pewne środki przymusu, które mogą — w razie konieczności — zabezpieczyć jego prawidłowy i skuteczny przebieg 2. Rzecz jednak w tym, że właściwie w żadnym kraju stosowanie tym­ czasowego aresztowania nie ogranicza się do realizacji tych, tylko czysto procesowych, jego funkcji, ale środek ten jest również — w węższym lub w szerszym zakresie — używany w celach represyjnych. Zjawisko to daje się łatwo zauważyć przy dokładniejszej analizie ustawowych pod­ staw stosowania tymczasowego aresztowania 3, które w sposób wyraźny lub dorozumiany wyrażają pozaprocesowe funkcje tego środka, faktycz­ nie upodabniające go do kary pozbawienia wolności. Dzieje się to w for­ mie wyraźnego wskazania na takie pozaprocesowe cele stosowania tym­ czasowego aresztowania jak: potrzeba zapobiegania popełnieniu przez oskarżonego nowego przestępstwa oraz konieczność zabezpieczenia po­ rządku publicznego przed zaburzeniami z powodu popełnienia przestęp­ stwa, bądź też przez ogólne wskazanie na pewne cechy czynu uzasadnia­ jące stosowanie tego środka, jak np. na znaczny stopień Jego społeczne­ go niebezpieczeństwa lub też jego zagrożenie karą o znacznej wysokości. Na tego rodzaju pozaprocesowe funkcje tymczasowego aresztowania wskazywano także w literaturze tych krajów, w których w samej usta­ wie nie były sprecyzowane podstawy jego stosowania. Tak działo się zwłaszcza we Francji, gdzie już wybitny, liberalny uczony ubiegłego wieku Faustin Hélie wyróżniał obie wyżej wskazane funkcje tymczaso- wego aresztowania4, a za nim czynili to również późniejsi francuscy naukowcy5. Warto też wskazać, że nawet tak liberalnie nastawieni praw­ nicy jak twórcy projektu kodeksu postępowania karnego opublikowanego w Polsce w 1926 r., którzy w tymczasowym aresztowaniu chcieli się do­ patrywać wyłącznie procesowego środka przymusu, nie ustrzegli się cał­ kowicie od dopuszczenia jego stosowania w celach represyjnych. Projekt ten przewidywał bowiem możliwości stosowania tymczasowego areszto­ wania wobec pewnych kategorii przestępców (recydywistów, przestęp­ ców zawodowych lub z nawyknienia) bez potrzeby dodatkowego uzasad­ nienia podjętej w tej sprawie decyzji6, a więc w celach represyjnych. Wskazane wyżej tendencje do wykorzystywania tymczasowego aresz­ towania w celach pozaprocesowych wiążą się z nastawieniem praktyki 2 Por. P. Kruszyński, Zasada domniemania niewinności w polskim procesie karnym, Warszawa 1983, s. 122 - 124 i wskazaną tam literaturę. 3 Por. E. Correda, La détention avant jugement. Raport général au VIII Con­ grès International de Droit Comparé, Coimbra 1971, s. 18-20. 4 F. Hélie, Traité de l'instruction, s. 748. 5 Np. R. Garraud, Traité théorique et pratique d'instruction criminelle et de procédure pénale, t. III, Paris 1912, s. 128. 6 Projekt ustawy postępowania karnego przyjęty przez Komisję Kodyfikacyj­ ną Rzeczpospolitej Polskiej 28 kwietnia 1926. wydanie urzędowe, s. 266. 1* 4 Andrzej Murzynowski na stosowanie szybkiej i ostrej reakcji organów ścigania na czyny o znacznym stopniu społecznego niebezpieczeństwa ze względu na ich dużą wagę lub nagminny charakter łub w celu uniemożliwienia sprawcy czynu kontynuowania działalności przestępczej. Reakcja taka ma z jed­ nej strony powstrzymywać środowiska przestępcze od nielegalnych dzia­ łań (niektórzy mówią tu o odstraszaniu od popełniania przestępstw)7, z drugiej natomiast strony dostarczać satysfakcji opinii publicznej, nie­ jednokrotnie wzburzonej faktem popełnienia ciężkiego przestępstwa. Nie­ którzy autorzy wskazują tu nawet na konieczność zastosowania tymcza­ sowego aresztowania wobec niektórych sprawców przestępstw, aby nie dopuścić do dokonania na nich samosądu 8. Potrzeby praktyki w rozwijaniu skutecznego zwalczania przestęp­ czości i ochrony społeczeństwa przed niebezpiecznymi działaniami groź­ nych przestępców należy oczywiście uwzględnić w procesie kształtowa­ nia prawa i jego realizacji. Dlatego też problem dopuszczenia w prakty­ ce stosowania tymczasowego aresztowania także pewnych pozaproceso- wych funkcji oddziaływania tego środka wymaga wnikliwej i wyważo­ nej oceny. Nie można też w sposób uproszczony stwierdzić, że sięganie do nich w praktyce, która w mniejszym lub większym stopniu ma cha­ rakter powszechny, jest wyłącznie przejawem rygoryzmu i zasługuje na jednoznaczne potępienie. Sięga się bowiem do tych funkcji także w pań­ stwach o« ustrojach demokratycznych. Można jednak z całą pewnością stwierdzić, że eksponowanie poza- procesowych funkcji stosowania tymczasowego aresztowania jest zjawis­ kiem charakterystycznym dla ustrojów antydemokratycznych i totalitar­ nych, w których tę formę pozbawienia wolności pragnie się szeroko wy­ korzystywać dla zastraszenia społeczeństwa i zwalczania niewygodnej dla danego ustroju opozycji. Jaskrawym tego przykładem były Niemcy hitlerowskie, gdzie już w 1935 r. rozszerzono podstawy stosowania tym­ czasowego aresztowania przez dodanie do nich dwóch podstaw o charak­ terze represyjnym, a mianowicie: a) istnienie podejrzenia, że oskarżony będzie zmierzał do dokonania nowego przestępstwa; b) ciężki charakter przestępstwa, który powoduje duże wzburzenie społeczeństwa, jeżeli oskarżony jest pozostawiony na wolności 9. Do podobnych sformułowań sięgnęli również autorzy antydemokra- 7 Por. np. Uzasadnienie Rządowe do projektu zmiany kodeksu postępowania karnego z 1949 r., Demokratyczny Przegląd Prawniczy, 1949, nr 6-7, s. 7. 8 Por. np. G. Grebing, Die Untersuchungshaft in Frankreich, Bonn 1974, s. 78 - - 79; R. Charles, Liberté et détention, commentaire de la loi du 17 juillet 1970, Paris 1872, s. 46; G. Zivilli, Problèmes relatifs à la détention préventive, Montreaux 1975, s. 2:5, który jednak uważa ten motyw za naciągany. Motyw ten znajduje tak­ że swój wyraz w treści art 144 ust. 2 francuskiego k.p.k. (w obecnym jego brzmie- niu), wśród pozaprocesowych podstaw stosowania tymczasowego aresztowania. 9 Por. R. Hippel, Der deutsche Strafprozess, Marburg 1941, s. 444-445. Tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie 5 tycznego projektu nowelizacji kodeksu postępowania karnego w Polsce opublikowanego w 1937 r.10, które jednak spotkały się z ostrą krytyką ze strony liberalnie nastawionych środowisk prawniczych, głównie z krę­ gów adwokatury11 i nie weszły w życie. Można też zaobserwować, że wprowadzenie do ustawy pozaprocesowych podstaw stosowania tymcza­ sowego aresztowania stwarza zawsze możliwości szerokiego posługiwa­ nia się tym środkiem przymusu. Dzieje się tak dlatego, że podstawy te są zwykle formułowane w sposób bardzo ogólny i elastyczny, co pozwa­ ­a na ich powoływanie we wszystkich dogodnych dla organów ścigania karnego sytuacjach, w tym także w zakresie przestępstw politycznych. Spróbujmy więc ocenić cały ten problem pod kątem widzenia wnios­ ków de lege ferenda. Jestem zdania, że w zasadzie należy poprzestać na stosowaniu tymczasowego aresztowania w celach procesowych, tj. dla niezbędnego i skutecznego zapobiegania uchylaniu się oskarżonego od wymiaru sprawiedliwości12. Tylko w ten sposób można pogodzić stoso­ wanie tego środka pozbawienia wolności z obowiązywaniem demokra­ tycznych zasad procesu karnego, w tym zwłaszcza z zasadą domniema­ nia niewinności, z którą wyraźnie koliduje tymczasowe aresztowanie oskarżonego w celach represyjnych13. Stosowanie tymczasowego aresz­ towania w celach procesowych (przede wszystkim dzieje się to w zakre­ sie cięższych przestępstw) spełnia zresztą także siłą faktu pewne funk­ cje o charakterze prewencji szczególnej i ogólnej, ponieważ pozbawienie oskarżonego wolności w celu zapobiegnięcia jego uchylaniu się od wy­ miaru sprawiedliwości równocześnie zapobiega popełnianiu przez niego nowych przestępstw oraz wzmaga szybkość i efektywność wymiaru spra­ wiedliwości, co powinno w zasadzie wystarczyć praktyce zwalczania prze­ stępczości. •Czy należy zatem opowiedzieć się za wyeliminowaniem samodzielne- 10 Uzasadnienie (projektu ustawy, Palestra 1937, nr 3, s. 153 - 154. 11 Por. Opinia Rady Adwokackiej w Warszawie o projekcie zmian w prawie o u.s.p. i w k.p.k., Palestra 1937, nr 3, s. 187 - 188. 12 Pogląd o priorytetowym charakterze procesowych funkcji tymczasowego aresztowania zdecydowanie przeważa w polskiej literaturze. Por. np.: E. Gol, Uwa­ gi o stosowaniu zatrzymania i aresztu tymczasowego, Wojskowy Przegląd Prawni­ czy 1955, nr 4; K. Buchała, Podstawy stosowania aresztu tymczasowego w ustawie i praktyce, Nowe Prawo 1957, nr 7-8, s. 65-68; M. Cieślak, Z, Doda, Węzłowe za­ gadnienia postępowania karnego, Zeszyty Naukowe IBPS 1978, nr 9, s. 154; A. Kaf- tal, Podstawowe problemy nowelizacji kodeksu postępowania karnego, Palestra 1981, nr 6, s. 49 - 50. Na temat pozaprocesowych funkcji środków zapobiegawczych i prio­ rytetowego charakteru ich funkcji procesowych w innych krajach socjalistycznych por.: J. D. Liwszic, Miery priesieczenija w sowietskom ugołownom processie, Mo­ skwa 1964, s. 73-77; V. Mandák, Zajišiěni osoby obwiněného w československém trestnim řizeni, Praha 1975, s. 65-135. 13 Por.: M. Cieślak, Środki zapobiegawcze w projekcie kodeksu postępowania karnego z 196S r., PiP 1969, or 1, s. 101 - 102 oraz Przemiany, s. 185; P. Kruszyń­ ski, Zasada domniemania niewinności. 6 Andrzej Murzynowski go (wyłącznego) wpływu pozaprocesowych funkcji tymczasowego aresz­ towania na podejmowanie decyzji o zastosowaniu tego środka? Jestem zdania, że tak należy w zasadzie postąpić, gdyż postępując inaczej za­ ciera się różnice pomiędzy tym środkiem a karą pozbawienia wolności, znacznie rozszerza rozmiary jego stosowania i to niejednokrotnie wobec osób niewinnych, rygoryzując warunki prowadzenia procesu karnego, ograniczając jego demokratyczny charakter. Pewien wyjątek uczyniłbym jedynie dla potrzeby zapobiegania popełnieniu przez oskarżonego nowe­ go, ciężkiego przestępstwa,, z tym, że możliwości zastosowania z tego tyl­ ko powodu tymczasowego aresztowania powinny ograniczać się do wąs­ kiego katalogu ciężkich przestępstw 14, zwłaszcza przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu. Poważne i umoty­ wowane okolicznościami faktycznymi niebezpieczeństwo popełnienia ta­ kich przestępstw (np. w razie wcześniejszego usiłowania ich popełnienia) powinno stwarzać organom procesowym możliwości skutecznego im za­ pobiegania. Dlatego też tego rodzaju możliwości przewidziane są niemal we wszystkich procedurach karnych. Wprawdzie tymczasowe areszto­ wanie traci w takich wypadkach charakter wyłącznie procesowego środ­ ka zapobiegawczego, przekształcając się faktycznie w środek zabezpie­ czający, tego rodzaju wyjątek będzie miał jednak swe racjonalne, spo­ łeczne uzasadnienie i traktowany w wąskich granicach nie powinien w zasadniczy sposób kolidować z podstawowymi zasadami procesu kar­ nego. II. MATERIALNE WARUNKI STOSOWANIA TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA Dla praktyki stosowania tymczasowego aresztowania podstawowe zna­ czenie ma właściwe określenie tych wszystkich okoliczności faktycznych, których istnienie pozwala i uzasadnia posłużenie się tym środkiem przy­ musu. Określimy je mianem materialnych (faktycznych) warunków sto­ sowania tymczasowego aresztowania, w odróżnieniu od warunków for­ malnych dotyczących wymogów proceduralnych, które trzeba zachować przy stosowaniu tego środka (właściwość organów stosujących ten śro­ dek, forma podjęcia decyzji procesowej, obowiązek doręczenia odpisu postanowienia aresztowanemu, termin stosowania aresztu itp.). O warun­ kach formalnych będzie mowa w dalszych częściach artykułu. 14 Analogiczne stanowisko zajmuje G. Zivilli, Problèmes relatifs, s. 24 - 26. Na tomiast propozycję ograniczenia się wyłącznie do procesowych podstaw tymczaso­ wego aresztowania zawiera interesujący projekt reformy przepisów k.p.k. RFN dotyczących stosowania tego środka, opublikowany przez grupę autorów pod tytu­ łem: Arbeitskreis Strafprozessreform: Die Untersuchungshaft Gesetzenwurf mit Be­ gründung, Heidelberg 1983, s. 4 i 65 - 70. Tymczasowe aresztowianie i zatrzymanie 7 Do warunków materialnych tymczasowego aresztowania zaliczyć na­ leży: a) istnienie dowodów w silnym stopniu uzasadniających podejrzenie popełnienia przestępstwa przez daną osobę; b) istnienie podstaw do zastosowania środka zapobiegawczego, tj. przewidzianych przez ustawę okoliczności faktycznych uzasadniających potrzebę jego zastosowania; c) istnienie faktycznych i prawnych okoliczności uzasadniających wy­ bór tymczasowego aresztowania spośród ogółu znanych danemu syste­ mowi prawnemu środków zapobiegawczych. Ad. a). Niezależnie od procesowych (zapobiegawczych) celów, którym powinno służyć tymczasowe aresztowanie, środek ten sprawia oskarżo­ nemu dolegliwość bardzo zbliżoną do kary pozbawienia wolności. Dlatego trzeba ograniczyć do minimum ryzyko jego stosowania wobec osób nie­ winnych, choć możliwości całkowitego wyeliminowania takich wypad­ ków nie da się osiągnąć. Stosowanie tymczasowego aresztowania po­ winno więc mieć miejsce dopiero w takich sytuacjach, w których podej­ rzenie popełnienia przestępstwa, za które można oczekiwać wymierzenia bezwzględnie wykonywanej kary pozbawienia wolności jest oparte na przekonywających dowodach15. Tego rodzaju warunek jest powszechnie formułowany w kodeksach postępowania karnego różnych państw, w tym również w naszym kodeksie (por. art. 209 k.p.k.). Oczywiście trudno jest z góry ustalić, kiedy podejrzenie popełnienia przestępstwa poparte jest wystarczającymi dowodami, by można było zastosować tymczasowe aresztowanie. O tym musi zadecydować organ ten środek stosujący w każdym konkretnym wypadku. Można jednak i należy tak określić for­ my postępowania organów stosujących tymczasowe aresztowanie, aby zabezpieczyć podejmowanie w tej sprawie starannie rozważonych i umo­ tywowanych decyzji. Mam tu na myśli konieczność poprzedzenia decyzji o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wydaniem umotywowanego postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego przeciwko danej osobie oraz jej przesłuchaniem, uprawnienie do podejmowania te­ go rodzaju decyzji przez organy niezawisłe, wymóg wydania starannie umotywowanego postanowienia o tymczasowym aresztowaniu i możli­ wość jego zaskarżenia itp. Problematyka ta będzie bardziej szczegółowo omówiona w dalszej części artykułu. Ad. b). Do zastosowania tymczasowego aresztowania nie wystarczy istnienie umotywowanego podejrzenia popełnienia przestępstwa, ponie­ waż stosowanie tego środka przymusu w postępowaniu karnym nie po­ 15 Por. słuszne na ten temat wywody M. Cieślaka, Środki zapobiegawcze, s. 100 - 103 oraz Przemiany, s. 204-205. 8 Andrzej Murzynowski winno być regułą, ale raczej wyjątkiem, wynikającym z jego specjal­ nych funkcji procesowych 16. Muszą więc ponadto wystąpić podstawy do zastosowania jednego ze środków zapobiegawczych, którym m. in. jest tymczasowe aresztowanie, a więc takie okoliczności faktyczne, z których wystąpieniem wiąże się potrzebę ich stosowania. Są to okoliczności za­ zwyczaj sformułowane w ustawie, choć istnieją w tym zakresie także pewne wyjątki. Takim wyjątkiem była do niedawna ustawa francuska, gdzie brak było do 1970 r. prawnie sformułowanych podstaw stosowa­ nia środków zapobiegawczych, w tym także tymczasowego aresztowania, a cele stosowania tego środka określały jedynie doktryna oraz praktyka organów sądowych, co zresztą było poddawane krytyce. Brak też jest sformułowania podstaw tymczasowego aresztowania w ustawodawstwie angielskim, co wiąże się jednak ze specyficznym podejściem do kształto­ wania źródeł prawa w tym kraju. Bywa też nieraz tak, że w ustawie są formułowane podstawy stosowania środków zapobiegawczych bezpośred­ nio tylko pod adresem tymczasowego aresztowania, zaś do innych środ­ ków odnosząc je w sposób pośredni, przez wskazanie na ich subsydiarny (zastępczy) w stosunku do aresztu charakter. W taki sposób postąpił m. in. polski ustawodawca. Z tego względu, a także z uwagi na temat niniejszego referatu, będę w nim nadal używał określenia „podstawy tymczasowego aresztowania", mając na uwadze to, że odnoszą się one także do innych środków zapobiegawczych. Dążenie do sprecyzowania ustawowych podstaw stosowania tymcza­ sowego aresztowania jest oczywiście rzeczą słuszną, ponieważ w ten spo­ sób można wpłynąć na znaczne ograniczenie jego wykorzystywania w praktyce17. Istotne znaczenie ma tu jednak także i sposób sformułowa­ nia tych podstaw w ustawie. W tej zaś dziedzinie zarysowują się dwa niebezpieczeństwa: 1) określenie zbyt szerokiego zakresu działania tych podstaw; 2) określenie podstaw w sposób zbyt ogólny, pozwalający na ich powoływanie w bardzo wielu wypadkach, gdy jest to wygodne dla organów procesowych. Oba te zjawiska można zaobserwować w licz­ nych ustawach karno-procesowych. 16 Tak słusznie stwierdza się w art. 9 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, ratyfikowanego przez Polskę w dniu 3 marca 1977 r. Por, też M. J. Essaid, La présomption d'innocence, Université de Paris 1969, s. 382 i nast. 17 Przykładem może być tu Francja, gdzie mimo zbyt szerokiego i ogólnego określenia podstaw stosowania tymczasowego aresztowania w 1970 r., których przedtem w ustawie w Ogóle nie formułowano, i wprowadzenia ich tylko dla wy­ stępków (z wyłączeniem zbrodni), liczba tymczasowych aresztów zmniejszyła się pod rządem nowych przepisów o około 15%. Por.: G. Grebing, Die Untersuchungs­ haft, s. 157 - 158 i 304 oraz R. Charles, Liberté, s. 192. Z pewnością na to zjawisko miało jednak również wpływ poważne rozszerzenie katalogu środków zapobiegaw­ czych, które także nastąpiło w 1970 r. Tymczasowe aresztowanie i zatrzymianie 9 Szeroki zakres podstaw tymczasowego aresztowania wiąże się z wy­ korzystywaniem tego środka także dla funkcji pozaprocesowych, które właśnie w jego prawnie sformułowanych podstawach znajdują swe uwi­ docznienie. Najczęściej formułowaną w tym zakresie podstawą jest oba­ wa popełnienia przez oskarżonego nowego przestępstwa. Spotykamy ją zarówno w ustawodawstwach krajów socjalistycznych (Bułgaria, Czecho­ słowacja, Jugosławia, NRD, Rumunia, Węgry, ZSRR), jak i krajów za­ chodnich (Francja, REN, Holandia, Europejska Konwencja Praw Czło­ wieka z 1950 r.). W niektórych ustawach działanie tej podstawy ograni­ cza się tylko do określonych kategorii ciężkich przestępstw (np. RFN). Względy prewencji ogólnej figurują natomiast za takimi sformułowa­ niami różnych ustaw jak upoważnienie właściwych organów procesowych (sąd i ewentualnie prokurator) do stosowania tymczasowego aresztowania ze względu na: ważne interesy państwa (Bułgaria), zagrożenie porządku publicznego (Rumunia) lub społecznego bezpieczeństwa (Węgry), znacz­ ne społeczne niebezpieczeństwo enumeratywnie wyliczonych cięższych przestępstw (ZSRR), wzburzenie społeczeństwa popełnionym przestęp­ stwem (Francja), interesy bezpieczeństwa publicznego wiążące się z ce­ chami sprawy karnej lub z osobowością oskarżonego (Belgia), ciężki cha­ rakter przestępstw zagrożonych surową karą — wskazanych w przepi­ sach ustawy (RFN, Wiochy) 18. Bardzo ogólny sposób sformułowania podstaw tymczasowego areszto­ wania występuje w wielu ustawach także wtedy, gdy mowa jest o czy­ sto procesowych funkcjach tego środka zapobiegawczego. Operuje się w nich często ogólnym tylko odwołaniem się do istnienia obawy uciecz­ ki lub matactwa ze strony oskarżonego, a w praktyce wielu krajów te właśnie okoliczności są powoływane jako uzasadnienie tymczasowego aresztowania w treści wydawanych w tej sprawie postanowień. Słusznie więc w literaturze różnych krajów powołuje się na konieczność wskazy­ wania w motywach postanowień o zastosowaniu omawianego środka konkretnych faktów, które wskazują na rzeczywiste istnienie podstaw do podjęcia tego rodzaju decyzji, a więc o istnieniu obawy ucieczki łub obawy matactwa. Niektóre ustawy wskazują już w samej treści przepi­ sów, jakie to mogą być fakty. Czynią tak k.p.k. NRD, a także RFN. Ad c). Większość ustawodawstw operuje szerszym katalogiem innych jeszcze środków zapobiegawczych, których wykorzystywanie pozwala na ograniczenie zakresu stosowania tymczasowego aresztowania. W kra­ jach socjalistycznych są to takie środki jak: areszt domowy (Bułgaria), kaucja (Bułgaria, NRD, ZSRR), poręczenie organizacji społecznych, kie­ rownictwa zakładu pracy lub kolektywów pracowniczych (Czechosłowa- 18 Por. R. Correla, La détention, s. 16 - 20; G. Zivilli, Problèmes relatifs, s. 20 - - 90; R. Charles, Liberté, s. 7-46; M. J. Essaid, La présomption, s. 380. 10 Andrzej Murzynowski cja ZSRR), zakaz lub zobowiązanie się oskarżonego do niewydalania się z miejsca zamieszkania lub czasowego pobytu (Bułgaria, Rumunia, Węg­ ry, ZSRR), zobowiązanie się do stawiennictwa na każde wezwanie (Cze­ chosłowacja). Spośród tych środków kaucja jest na ogól rzadko stosowa- na, jako środek stawiający w nierównej sytuacji oskarżonych bardziej lub mniej zamożnych. W NRD stosuje się ją tylko wobec cudzoziemców oraz osób zamieszkujących stale za granicą. Natomiast dość często sto­ suje się środki polegające na różnych farmach społecznego poręczenia składanych za oskarżonego. Również w krajach zachodnich operuje się na ogół różnorodnymi środkami zapobiegawczymi, których szczególnie bogaty katalog występuje we Francji, pod ogólną nazwą „sądowej kon­ troli". W tych państwach popularnym środkiem zapobiegawczym jest kaucja, którą szczególnie szeroko stosuje się w Stanach Zjednoczonych. Środek ten jest natomiast uważany za mało demokratyczny i stosunko­ wo rzadziej stosowany w Anglii i w Kanadzie; w tych krajach w miej­ sce tymczasowego aresztowania przyjmuje się często od oskarżonego pi­ semne zobowiązanie do stawienia się na każde wezwanie sądu. Analiza przepisów dotyczących tymczasowego aresztowania oraz in­ formacji występujących w literaturze pozwala na dokonanie pewniej ogólnej obserwacji, że o wyborze tego środka spośród całego katalogu środków zapobiegawczych decydują przede wszystkim dwa motywy: 1) prawna dopuszczalność zastosowania tymczasowego aresztowania w danym konkretnym wypadku; 2) ocena skuteczności innych środków za­ pobiegawczych. Szereg ustaw wprowadza pewne prawne ograniczenia w stosowaniu tymczasowego aresztowania w zakresie przestępstw mniej­ szej wagi, co jest niewątpliwie słuszną metodą postępowania, która wpły­ wa na ograniczenie zakresu posługiwania się tym ostrym środkiem przy­ musu. Natomiast ocena skuteczności innych od tymczasowego areszto­ wania środków zapobiegawczych zależy przeważnie od swobodnej oceny organów te środki stosujących. W praktyce większości krajów obserwu­ je się jednak tendencje do najczęstszego sięgania do tymczasowego aresz­ towania jako do środka najskuteczniejszego. Po dokonaniu tego krótkiego przeglądu o charakterze prawnoporów- nawczym chciałbym obecnie zająć się nieco szczegółowiej problematyką podstaw stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce. Określa je w sposób ogólny w stosunku do wszystkich środków zapobiegawczych art. 209 k.p.k., mówiąc o ich stosowaniu w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Określa je w sposób bardziej szczegółowy w stosun­ ku do tymczasowego aresztowania, a pośrednio także w stosunku do po­ zostałych środków zapobiegawczych, art. 217 k,p.k. Sformułowania tego ostatniego artykułu są jednak nie tylko bardziej szczegółowe, ale rów­ nież w znacznym zakresie wykraczają poza ściśle procesowe funkcje tymczasowego aresztowania, a więc i poza ramy art. 209 k.p.k. Podsta­ wy te można podzielić na trzy grupy: